Finding my notes from a mass grave...

Finding my notes from a mass grave...

Sevgul Uludag

caramel_cy@yahoo.com

Tel: 99 966518

I find my notes from a mass grave that I had written exactly ten years ago, on the 4th of June, 2007…
Time flew by with so many stories, so many other mass graves that I have been to, so many other burial sites but one thing did not change: The shock, the unreal sight, the desperate cry of the dead, the way they have been thrown in the mass grave, the way they have been frozen with time…
Ten years ago, back in June 2007 I had written about the mass grave in Palekythro that one of our readers had shown to the Cyprus Missing Persons' Committee… I had visited that mass grave together with our journalist friend Andreas Paraschos…
He had experience with mass graves – although I was writing about "missing persons" for the past six years, I had never seen a mass grave… This was the first time I would see with my own eyes and it would be carved in my heart to stay with me forever, a picture I would want no one ever to see…
I want to share with you my notes from the mass grave of Palekythro that I wrote ten years ago:
"The sight is so unreal, so strange that for a moment I am shaken – I bend down and start crying...
They lie in a ditch which was once dug by the Greek army – two meters high – at the entrance of the village Palekythro, on the side of the road, in an olive grove...
I know their story... For some, they were killed only because of a fight during a "robbery"... For others, the story goes much deeper – as in all massacres in Cyprus, they were shot and killed with a feeling of "vengeance". Some of the kids of those who were chased away from this village once upon a time come back to Palekythro and they do not hesitate using the guns they have in their hands and massacre whoever they find there – mainly women and children... Some of those who kill come from another village, from Epiho and they have no "pretext" for any sort of "vengeance" – not that we approve or justify this – on the contrary, whatever the "pretext", we denounce the killers…
At the mass grave, the sight is so unreal, so strange that I bend down and cry... They want to bring me water but I don't want to drink water. I don't want anything... I only want to sit by this mass grave and cry... And I want to ask: "Why?..."
It is clear that they were thrown at random here – at the top there is the body of a man, his nylon shirt still intact... Nylon does not get destroyed in nature for hundreds of years – that's why clothes, socks, cravats made up of nylon stay intact in the mass graves without rotting... Things that rot are the human bodies, the bodies of babies, the bodies of women...
This is such a "random" sight that a child's shoe sticking out of the grave, the slipper of a woman shows the urgency and the terror felt by those who buried them... The "randomness" is about the losing of humanity of the humans, of creating such mass graves, of humans not carrying a value because they are human beings in those days of "war" and "vengeance"...
Those who buried them were not the ones who killed them. Those who killed them had long gone because they had other unfinished business elsewhere...
A bit further there is a young and an old woman's body – together with the man's body, they lie as though forming a sort of a triangle... Underneath, there must be other bodies... And of course, on the sides, other bodies...
There are umbrellas around the mass grave for protection from the sun. The bodies are covered with a green cloth, so that the DNA does not get damaged from the sun.
I sit on the soil and try to come to myself...
For so many years now, I have been writing about "missing" and the "mass graves" but it is the first time that I am standing next to a mass grave. For the first time, I am seeing in what situation the people are about whom I have written articles... If this is such a painful process for me, what can the relatives of the "missing" say?...
I talk with the anthropologist who is carrying out the digging. He has a green bandanna on his head. On his hands, he has fingerless black gloves. He is a specialist of human bones. There is also an archaeologist...
The anthropologist tells me that in the evening, it takes time for him to recover, that he read my book "Oysters with the missing pearls" and wanted to forget it, that they have to be professional during the digging... Apparently, he came to Cyprus after a Cypriot girl and he puts his hands in soil, searching for the "missing" Cypriots. "You have literally put your fate in this soil" I tell him and he smiles, a sad smile...
We speak with the Colombian specialist – he talks about the "missing" of Colombia, the digging experiences he had and how sad he was when he had to give a father, on New Year's day, his son's body that he managed to find...
It is the first time that as a Turkish Cypriot and a Greek Cypriot journalist we are standing together next to a mass grave. I came here with my journalist friend, Andreas Paraschos from POLITIS. Paraschos understands the shock I am going through because he went through such shocks in the past. As the journalist who discovered that the number of the Greek Cypriot "missing" is not in fact 1619 and as he wrote articles forcing the Greek Cypriot authorities to dig Lakatamia cemetery, he was at the Lakatamia cemetery for days... Years later when the digging began there, he was standing next to the mass graves in Lakatamia, having lived through such shocks long before me...
In the first days when he was constantly going to Lakatamia cemetery, the persons living around the cemetery were curious. One of them stopped him to ask, "What are you doing in this cemetery?"
When he said, "I am a journalist, my job is to do research..." the guy answered, "And we thought you were a crazy or a strange person..." As the digging continued, the "official missing person" numbers started going down... It is easy to say all of this in a paragraph but Paraschos had to live through that painful process during that time... He learnt what it meant to stand next to a mass grave. That's why, he is trying to take me away from there... A bit further there are big sieves – they put the soil through these sieves – and there are a lot of people around us. I cut olive branches from the olive trees around the mass grave – I will give these to the Souppouris and Liasis families. These trees were nurtured with the blood of their loved ones...
In the last few days we have been going to Tashkent (Vouno) in order to find the only living witness of the Tochni massacre, that is Suat Kafadar. We could not find him at home. I introduce Paraschos to Cemaliye... Cemaliye, who lost her son and her husband at Tochni welcomes Paraschos and talks about her "missing" son and husband, how the men were collected from their homes and brought to the elementary school, how they were taken with the buses and how they never returned. Again the name of this guy from Tochni, A., comes up. He had taken an 11 year old kid from his mother. When the mother protested he had said "If you are not breastfeeding him, it means that he is not a child anymore..." That is why, there is also kids in the mass grave of Tochni...
Tochni is a big wound in Cemaliye's heart, constantly bleeding – every single crease on her face tells of the long days and nights, waiting for her husband and son. How many other women are there in this village called "Tashkent" on top of the mountain, like Cemaliye?
As a very young journalist, I had come to this village – I wanted to find out about the story of Tochni. This was a village of women who had become widows and my friend Cevat Adakul had taken me here. I had started learning the story of Tochni back in the 80s. But years later, when I interviewed Cemaliye – the auntie of Hasan Kahvecioglu – this had put me into a shock... For 48 hours, I could not come to myself...
As the night goes down and as we leave Tashkent (Vouno), Paraschos complains of a pain in his stomach. This is not a stomach upset because of something he has eaten – the massacre of Tochni has upset him...
The stories about Tochni are also so unreal and strange that it is impossible to digest them easily. When they had massacred the 83 Turkish Cypriots from Tochni, they had buried them at a certain place. Later when the UN suspected that there might be a mass grave there, they sent some Greek Cypriot soldiers to make it look like "military manoeuvres", telling the UN to come back the next day, so the "manoeuvres" would be over. During the night, after an order from "above", they dug up the mass grave and dispersed the bones, carrying them with trucks and burying them in different places. That is why the digging of the Tochni mass graves already looks like a painful new process. And now since the "missing" of the Kaymakli (Omorphita) could not be found in the wells in Strovolos, Tochni is being opened. But the "missing" of Kaymakli are still in Strovolos, waiting in the wells to be found... 50 persons cannot evaporate – somebody must have seen something, must have heard something, must know where the actual big wells are... Up till now, since the wells that were opened were only the shepherds' small wells, they could only find 2 persons. The big mass grave is still waiting to be opened in Strovolos.
There are tens of mass graves waiting to be opened – in Athalassa, Petrofani, Mashera, Paralimni, Galatya, Tziaos and other places – Cypriots killed in both sides and buried urgently are waiting to be found, to be given back to their loved ones, to be buried in a humanitarian way and to be remembered in an appropriate way...
All of these are the reflections of our painful history – the red shoe of a child sticking out of the mass grave, a nylon shirt that stayed intact, a woman's slipper, a cravat... A golden ring where the wife's name is engraved... The bodies thrown at random in the mass graves carry the shame of all of those who have seen, heard and stayed silent... Whichever language we speak and in whatever part of the island we live, the presence of the mass graves is the common shame of our history... And as this bleeding wound is cleaned up, perhaps we can find a way of getting back our humanity, together...
4.6.2007"

Photo: With our journalist friend Andreas Paraschos back in 2007 at the Palekythro mass grave...

(*) Article published in the POLITIS newspaper on the 15th of October 2017, Sunday.

Βρίσκοντας τις σημειώσεις μου από ένα μαζικό τάφο…

Βρίσκοντας τις σημειώσεις μου από ένα μαζικό τάφο…

Sevgul Uludag

caramel_cy@yahoo.com

Τηλ: 99 966518

Βρίσκω τις σημειώσεις μου από ένα μαζικό τάφο, τις οποίες είχα γράψει πριν από ακριβώς 10 χρόνια, στις 4 Ιουνίου 2007…
Ο καιρός πέταξε, με τόσες πολλές ιστορίες, τόσους πολλούς άλλους μαζικούς τάφους στους οποίους έχω πάει, τόσους πολλούς άλλους τόπους ταφής, αλλά ένα πράγμα δεν αλλάζει: Το σοκ, το εξωπραγματικό θέαμα, η απελπισμένη κραυγή των νεκρών, ο τρόπος με τον οποίο ρίχτηκαν στον μαζικό τάφο, ο τρόπος με τον οποίο έχουν παγώσει με το χρόνο…
Πριν από δέκα χρόνια, τον Ιούνιο του 2007 είχα γράψει για το μαζικό τάφο στο Παλαίκυθρο, τον οποίο είχε δείξει στην Κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων ένας από τους αναγνώστες μας… Είχα επισκεφτεί εκείνο το μαζικό τάφο με τον δημοσιογράφο φίλο μας Ανδρέα Παράσχο…
Αυτός είχε εμπειρία με μαζικούς τάφους – εγώ, παρόλο που έγραφα για «αγνοούμενους» για τα προηγούμενα έξι χρόνια, ποτέ δεν είχα δει ένα μαζικό τάφο… Αυτή ήταν η πρώτη φορά που είδα με τα μάτια μου και χαράχτηκε στην καρδιά μου για να μείνει μαζί μου για πάντα, μια εικόνα που δεν θα ήθελα κανένας να δει ποτέ…
Θέλω να μοιραστώ μαζί σας τις σημειώσεις μου από το μαζικό τάφο του Παλαίκυθρου, τις οποίες είχα γράψει πριν από δέκα χρόνια:
«Το θέαμα είναι τόσο εξωπραγματικό, τόσο παράξενο που για μια στιγμή κλονίζομαι – σκύβω και αρχίζω να κλαίω…
Κείτονται σε ένα χαντάκι που είχε σκαφτεί κάποτε από τον Ελληνικό στρατό – δύο μέτρα βάθος – στην είσοδο του χωριού Παλαίκυθρο, στην άκρη του δρόμου, σε ένα ελαιώνα…
Ξέρω την ιστορία τους… Για κάποιους, σκοτώθηκαν για ένα καβγά μόνο, στη διάρκεια μιας «ληστείας»… Για άλλους, η ιστορία πάει πολύ πιο βαθιά – όπως σε όλες της σφαγές στην Κύπρο, είχαν πυροβοληθεί και σκοτωθεί με ένα αίσθημα «εκδίκησης». Κάποια από τα παιδιά εκείνων που κάποτε εκδιώχθηκαν μακριά από το χωριό επιστρέφουν στο Παλαίκυθρο και δεν διστάζουν να χρησιμοποιούν τα όπλα που κρατούν και να σφαγιάσουν όποιομ βρουν εκεί – κυρίως γυναίκες και παιδιά… Κάποιοι από εκείνους που σκοτώνουν έρχονται από ένα άλλο χωριό, την Επηχώ, και δεν έχουν «πρόφαση» για οποιαδήποτε «εκδίκηση» - όχι ότι το εγκρίνουμε ή το δικαιολογούμε – αντίθετα, οποιοδήποτε και να είναι η «πρόφαση», καταγγέλλουμε τους δολοφόνους…
Στο μαζικό τάφο το θέαμα είναι τόσο εξωπραγματικό, τόσο παράξενο που σκύβω κάτω και κλαίω… Θέλουν να μου φέρουν νερό αλλά δεν θέλω να πιώ νερό. Δεν θέλω τίποτε… Θέλω απλά να καθίσω δίπλα από αυτό το μαζικό τάφο και να κλαίω… Και θέλω να ρωτήσω: «Γιατί;…»
Είναι ξεκάθαρο ότι ρίχτηκαν τυχαία εκεί – στην κορυφή βρίσκεται το σώμα ενός άντρα, με το νάιλον πουκάμισο του να είναι ακόμα άθικτο… Το νάιλον δεν καταστρέφεται στη φύση για εκατοντάδες χρόνια – γι αυτό ρούχα, κάλτσες, γραβάτες φτιαγμένες από νάιλον μένουν άθικτες στους μαζικούς τάφους και δεν λιώνουν… Τα πράγματα που λιώνουν και σαπίζουν είναι τα ανθρώπινα σώματα, τα σώματα των βρεφών, τα σώματα των γυναικών…
Αυτό είναι ένα τόσο «τυχαίο» θέαμα που το παπούτσι ενός παιδιού εξέχει από τον τάφο, η παντόφλα μιας γυναίκας δείχνει πόσο επείγον ήταν και τον τρόμο που ένιωθαν εκείνοι που τους έθαψαν… Η «τυχαιότητα» αφορά την απώλεια της ανθρωπιάς των ανθρώπων, της δημιουργίας τέτοιων μαζικών ταφών, των ανθρώπων που δεν έχουν αξίες διότι είναι άνθρωποι εκείνες τις μέρες του «πολέμου» και της «εκδίκησης»…
Εκείνοι που τους έθαψαν δεν ήταν εκείνοι που τους σκότωσαν. Εκείνοι που τους σκότωσαν είχαν φύγει από πολλού διότι είχαν άλλες ανολοκλήρωτες δουλειές αλλού…
Λίγο πιο πέρα βρίσκεται το σώμα μιας νεαρής και μιας ηλικιωμένης γυναίκας – μαζί με το σώμα του άντρα κείτονται σαν να δημιουργούν ένα είδος τριγώνου… Από κάτω πρέπει να υπάρχουν άλλα σώματα… Και φυσικά, στα πλάγια, άλλα σώματα…
Υπάρχουν ομπρέλες γύρω από το μαζικό τάφο για προστασία από τον ήλιο. Τα σώματα είναι σκεπασμένα με ένα πράσινο ύφασμα, έτσι ώστε να μην καταστραφεί από τον ήλιο το DNA.
Κάθομαι στο χώμα και προσπαθώ να συνέλθω…
Τόσα χρόνια τώρα, γράφω για τους «αγνοούμενους» και τους «μαζικούς τάφους» αλλά είναι η πρώτη φορά που στέκομαι δίπλα από ένα μαζικό τάφο. Για πρώτη φορά, βλέπω σε ποια κατάσταση βρίσκονται οι άνθρωποι για τους οποίους γράφω άρθρα… Αν για μένα είναι μια τόσο οδυνηρή διαδικασία, τι μπορούν να πουν οι συγγενείς των «αγνοουμένων»;…
Μιλώ με τον ανθρωπολόγο που κάνει την εκσκαφή. Έχει ένα πράσινο μαντήλι στο κεφάλι του. Στα χέρια του φορεί μαύρα γάντια χωρίς δάκτυλα. Είναι ειδικός στα ανθρώπινα οστά. Εκεί βρίσκεται και ένας αρχαιολόγος…
Ο αρχαιολόγος μου λέει ότι το βράδυ, του παίρνει αρκετό χρόνο να συνέλθει, ότι έχει διαβάσει το βιβλίο μου «Τα στρείδια που έχασαν το μαργαριτάρι τους» και ήθελε να το ξεχάσει, ότι πρέπει να είναι επαγγελματίες την ώρα της εκσκαφής… Προφανώς ήρθε στην Κύπρο για μια Κύπρια κοπέλα και βάζει τα χέρια του στο χώμα, ψάχνοντας για τους «αγνοούμενους» Κύπριους. «Έχεις κυριολεκτικά βάλει τη μοίρα σου στο χώμα αυτό» του λέω και χαμογελά με ένα λυπημένο χαμόγελο…
Μιλούμε με τον Κολομβιανό ειδικό – μιλά για τους «αγνοούμενους» της Κολομβίας, τις εμπειρίες που είχε από τις εκσκαφές και πόσο λυπημένος ήταν όταν έπρεπε να δώσει σε ένα πατέρα την Πρωτοχρονιά το σώμα του γιού του που κατάφερε να βρει…
Είναι η πρώτη φορά που στεκόμαστε μαζί δίπλα από ένα μαζικό τάφο, ως Τουρκοκύπρια δημοσιογράφος και Ελληνοκύπριος δημοσιογράφος. Ήρθα εδώ με το δημοσιογράφο φίλο μου Ανδρέα Παράσχο από την εφημερίδα ΠΟΛΙΤΗΣ. Ο Παράσχος καταλαβαίνει το σοκ που περνώ διότι πέρασε τέτοια σοκ στο παρελθόν. Ως ο δημοσιογράφος που ανακάλυψε ότι ο αριθμός των Ελληνοκυπρίων «αγνοουμένων» δεν είναι στην πραγματικότητα 1619 και καθώς έγραφε άρθρα αναγκάζοντας τις Ελληνοκυπριακές αρχές να σκάψουν το νεκροταφείο στη Λακατάμια, ήταν στο νεκροταφείο Λακατάμιας για μέρες… Μετά από χρόνια όταν ξεκίνησαν εκεί οι εκσκαφές, στεκόταν δίπλα από τους μαζικούς τάφους στη Λακατάμια, έχοντας βιώσει τέτοια σοκ πολύ πριν από μένα…
Τις πρώτες μέρες που πήγαινε συνεχώς στο νεκροταφείο Λακατάμιας, οι άνθρωποι που ζούσαν γύρω από το νεκροταφείο ήταν περίεργοι. Ένας από αυτούς τον σταμάτησε και τον ρώτησε «Τι κάνεις σε αυτό το νεκροταφείο;»
Όταν είπε «Είμαι δημοσιογράφος, η δουλειά μου είναι να ερευνώ…» ο άντρας απάντησε «Και εμείς νομίσαμε ότι είσαι τρελός ή παράξενος…» Καθώς συνέχισαν οι εκσκαφές, οι αριθμοί των «επίσημων αγνοούμενων» άρχισαν να μειώνονται… Είναι εύκολο να τα λες όλα αυτά σε μια παράγραφο, αλλά ο Παράσχος έπρεπε να βιώσει εκείνη την οδυνηρή διαδικασία τότε… Έμαθε τι σημαίνει να στέκεσαι δίπλα από ένα μαζικό τάφο. Γι αυτό, προσπαθεί να με πάρει μακριά από εκεί… Πιο πάνω υπάρχουν μεγάλα κόσκινα – βάζουν το χώμα μέσα στα κόσκινα – και υπάρχουν πολλοί άνθρωποι γύρω μας. Κόβω κλαδιά ελιάς από τις ελιές γύρω από το μαζικό τάφο – θα τα δώσω στις οικογένειες Σουππουρή και Λιάση. Τα δέντρα αυτά μεγάλωσαν με το αίμα των αγαπημένων τους…
Τις τελευταίες μερικές μέρες πηγαίνουμε στο χωριό Βουνό (Tashkent) για να βρούμε το μόνο ζωντανό μάρτυρα από τη σφαγή στην Τόχνη, δηλαδή τον Suat Kafadar. Δεν τον βρήκαμε στο σπίτι. Συστήνω τον Παράσχο στην Cemaliye… Η Cemaliye που έχασε το γιο και το σύζυγο της στην Τόχνη καλωσορίζει τον Παράσχο και μιλά για τον «αγνοούμενο» γιο και σύζυγο της, πως μάζεψαν τους άντρες από τα σπίτια τους και τους πήραν στο δημοτικό σχολείο, πως τους πήραν με λεωφορεία και πως ποτέ δεν επέστρεψαν. Και πάλι αναφέρεται το όνομα του Α. από την Τόχνη. Είχε πάρει ένα 11χρονο παιδί από τη μητέρα του. Όταν η μητέρα διαμαρτυρήθηκε είχε πει «Αν δεν τον θηλάζεις, σημαίνει ότι δεν είναι πλέον παιδί…» Γι αυτό υπάρχουν και παιδιά στο μαζικό τάφο της Τόχνης…
Η Τόχνη είναι μια μεγάλη πληγή στην καρδιά της Cemaliye, που αιμορραγεί συνεχώς – η κάθε ρυτίδα στο πρόσωπο της λέει τις μακρές μέρες και νύχτες που περίμενε το σύζυγο και το γιο της. Πόσες άλλες γυναίκες όπως την Cemaliye βρίσκονται σε αυτό το χωριό που ονομάζεται Tashkent στην κορυφή του βουνού;
Ως πολύ νεαρή δημοσιογράφος είχα έρθει σε αυτό το χωριό – ήθελα να μάθω για την ιστορία της Τόχνης. Αυτό ήταν ένα χωριό με γυναίκες που είχαν γίνει χήρες και ο φίλος μου Cevat Adakul με είχε πάρει εκεί. Είχα αρχίσει να μαθαίνω την ιστορία της Τόχνης τη δεκαετία του '80. Όμως χρόνια αργότερα, όταν πήρα συνέντευξη από την Cemaliye – τη θεία του Hasan Kahvecioglu – αυτό με είχε σοκάρει… Για 48 ώρες δεν μπορούσα να συνέλθω…
Καθώς πέφτει η νύκτα και φεύγουμε από το χωριό Tashkent (Βουνό), ο Παράσχος παραπονιέται για ένα πόνο στο στομάχι του. Αυτή δεν είναι ενόχληση στο στομάχι επειδή έφαγε κάτι – η σφαγή στην Τόχνη τον έχει αναστατώσει…
Οι ιστορίες για την Τόχνη είναι τόσο εξωπραγματικές και παράξενες που είναι αδύνατο να τις χωνέψεις εύκολα. Όταν είχαν σφαγιάσει τους 83 Τουρκοκύπριους από την Τόχνη, τους είχαν θάψει σε ένα συγκεκριμένο μέρος. Αργότερα όταν τα Ηνωμένα Έθνη υποπτεύθηκαν ότι εκεί μπορεί να υπάρχει μαζικός τάφος, έστειλαν κάποιους Ελληνοκύπριους στρατιώτες για να το κάνουν να φαίνονται σαν «στρατιωτικοί ελιγμοί», λέγοντας στα ΗΕ να επιστρέψουν την επόμενη μέρα, έτσι ώστε να τελειώσουν οι «ελιγμοί». Στη διάρκεια της νύκτας μετά από διαταγή από «πάνω», έσκαψαν τον μαζικό τάφο και σκόρπισαν τα οστά, μεταφέροντας τα με φορτηγά και θάβοντας τα σε διαφορετικά μέρη. Είναι γι αυτό που εκσκαφές των μαζικών ταφών της Τόχνης ήδη είναι μια οδυνηρή νέα διαδικασία. Και τώρα αφού οι «αγνοούμενοι» από το Καϊμακλί (Ομορφίτα) δεν βρέθηκαν στα πηγάδια στον Στρόβολο, ανοίγεται η Τόχνη. Όμως οι «αγνοούμενοι» του Καϊμακλιού είναι ακόμα στο Στρόβολο, περιμένουν μέσα στα πηγάδια για να βρεθούν… 50 άτομα δεν μπορούν να εξατμιστούν – κάποιος πρέπει να είδε κάτι, πρέπει να άκουσε κάτι, πρέπει να ξέρει που βρίσκονται τα πραγματικά μεγάλα πηγάδια… Μέχρι τώρα, αφού τα πηγάδια που έχουν ανοιχτεί ήταν μόνο τα μικρά πηγάδια των βοσκών, κατάφεραν να βρουν 2 άτομα. Ο μεγάλος μαζικός τάφος ακόμα περιμένει για να ανοιχτεί στο Στρόβολο.
Υπάρχουν δεκάδες μαζικοί τάφοι που περιμένουν να ανοιχτούν – στην Αθαλάσσα, το Πετροφάνι, το Μαχαιρά, το Παραλίμνι, τη Γαλάτεια, το Τζιάος και άλλα μέρη – οι Κύπριοι που σκοτώθηκαν και στις δύο πλευρές και θάφτηκαν βιαστικά περιμένουν να βρεθούν, να επιστραφούν στους αγαπημένους τους για να ταφούν με ανθρώπινο τρόπο και να τους θυμούνται με τον κατάλληλο τρόπο…
Όλα αυτά είναι αντικατοπτρισμοί της οδυνηρής μας ιστορίας – το κόκκινο παπούτσι ενός παιδιού να εξέχει από το μαζικό τάφο, ένα νάιλον πουκάμισο που έμεινε άθικτο, η παντόφλα μιας γυναίκας, μια γραβάτα… Ένα χρυσό δακτυλίδι όπου είναι χαραγμένο το όνομα μιας συζύγου… Τα σώματα που ρίχθηκαν τυχαία στο μαζικό τάφο φέρουν την ντροπή όλων εκείνων που έχουν δει, ακούσει και έμειναν σιωπηλοί… Οποιαδήποτε γλώσσα και αν μιλούμε και σε οποιοδήποτε μέρος του νησιού και αν ζούμε, η παρουσία των μαζικών τάφων είναι η κοινή ντροπή της ιστορίας μας… Και καθώς καθαρίζεται αυτή η αιμορραγούσα πληγή, ίσως να μπορέσουμε να βρούμε ένα τρόπο για να επανακτήσουμε την ανθρωπιά μας, μαζί…
4.6.2007»

Photo: Στο μαζικό τάφο στο Παλαίκυθρο το 2007 μαζί με τον Αντρέα Παράσχο…

(*) Article published in the POLITIS newspaper on the 15th of October 2017, Sunday.

“Mitera Maria!”

"Mitera Maria!"

Sevgul Uludag

caramel_cy@yahoo.com

Tel: 99 966518

We all know about the tragic story of Leyla Kiralp: She was a young woman from Mari, married to Ahmet from Zygi when the EOKA-B had taken her husband away and together with the Turkish Cypriots from Tochni, her husband too would "disappear", only to be found years later buried in a mass grave in Gerasa…
Leyla would write her autobiography in a beautiful book called "The Wet White Handkerchief that We Shared" and would tell the story of her life… The handkerchief she was talking about in that book belonged to a Greek Cypriot refugee woman, Maria from Famagusta whom she would meet whilst still in Zygi with no news from her "missing" husband, crying and depressed and in shock… Maria would console her and be like a mother to her… Maria had come from Famagusta, running away from war in 1974 to become a refugee in Zygi… The friendship of these two women, Leyla and Maria would overcome everything surrounded by conflict: The partition, the suspicions, the enmity, the hatred harboured by some among the communities and the tragedy would be something they would share and find their humanity amongst that mess…
When it was time for Leyla to leave Zygi to go to the northern part of our island as a refugee, Maria would give her the keys to her house in Famagusta and tell her, "Go and stay there…"
She would also give Leyla a white handkerchief to dry her tears and Leyla would keep that handkerchief as a symbol of humanity on this land… That handkerchief would become the name of her book, her autobiography…
Of course Leyla would go to the house of Maria in Famagusta but other people had been living there…
Maria and Leyla would continue their friendship despite the harsh conditions of partition in Cyprus…
When Maria's husband had died, Leyla would fly to London and from there go to Larnaca to see Maria and lay some flowers on the grave of Maria's husband: The regime in the northern part had not allowed Leyla to go to the funeral…
When checkpoints would open in 2003, Leyla would regularly visit Maria…
Leyla and Maria would become a symbol of friendship especially after the publication of her book in Turkish and in Greek. Leyla would do a lot of activities around her book where she would speak of peace and friendship…
On the 8th of September 2017, Maria would pass away… May she rest in peace…
Leyla would be devastated… She would attend the funeral of her dear friend to say goodbye to her…
I would ask her, after the funeral to put down together her feelings…
And she would write an article about Maria entitled "Mitera Maria!"
I would publish in Turkish on my pages in YENIDUZEN newspaper and I want to share with my readers in POLITIS today what Leyla has written…
For me the most important thing in Cyprus is our relationships as children of this land… For me the most vital thing is our friendships that can survive under any condition… This is the only way to build a better future on this island… And Leyla and Maria have proven that if you are friends, it does not matter whether there are "borders" between you, whether people try to stop you from seeing each other: You find a way… Because your genuine love of friendship can surmount any obstacle…
Here is what Leyla Kiralp has written after losing her dear friend Maria:
"Mitera Maria!
My son Shevki called: "Mother, I have bad news. We lost Mitera Maria. Her funeral is tomorrow (9th of September 2017) at 14.30 at the village church of Holetria…"
Even though it is very hot, this news made me feel as though I feel in a massive block of ice and I started shivering…
On my last visit she could not talk or even recognize me… Despite this, from among her dry lips came out the words "Le…."
A life of 91 years… Apart from the last three years that she spent ill, bedridden, she had a life in health, she was always productive and full of love. She was a typical Cypriot woman who loved to eat and drink and host visitors…
She had grown up in the village Mandria. She got married with her beloved husband Chrisanthos and would settle in Holetria. Afterwards they would move to Famagusta and they lived there until the 14th of August 1974. Some of the houses on the road of Famagusta-Salamis belong to them and to their relatives.
Due to the tragedy of the 14th of August 1974, just like thousands of Cypriots, they too had to leave their house.
And just like thousands of Cypriots, me too had lost my first husband on those tragic days… The pain we lived through brought us together. Mitera Maria would forget her own pain and would share my pain…
She would become the main hero of my book called "The Wet White Handkerchief that We Shared" telling how we had met, how we had embraced each other on that dark day… That "wet and white handkerchief" is hidden in the most beautiful place of my house now like a precious jewel.
After a very short while, I too had to leave my house in Zygi where I had lived with my first husband for less than a year. When I was leaving the Zygi village, Mitera Maria gave me the keys to her house in Famagusta…
"Go and live in my house, use my furniture" she had said.
When I came to Famagusta, I went to the address she had given me but there were others living there. Her furniture had long been looted.
We communicated for a short while. Then all communication was cut off with the southern part of our island. "Borders" were closed. The checkpoints were sealed off with black locks…
With the installation of the telephone connections by the UNFICYP in 1998, I found her again. After 24 years, we met at Ledra Palace… We embraced each other with so much warmth that foreign journalists felt the need to interview us and they asked us these questions: "One of you is Turkish Cypriot, the other is Greek Cypriot. How can you embrace each other with so much love and longing? We were told that Turkish Cypriots and Greek Cypriots were enemies…"
From that day onwards we would often speak on the phone with each other… Speaking with Mitera Maria was like speaking with my past. It was like embracing my house, my village, my days of youth…
Her beloved husband Chrisanthos would get ill. I would give countless applications to our authorities to go and visit him. They barely gave permission only once. They would pass from the Ledra Palace checkpoint and come and pick me up and I would go to Limassol…
In August 2000, the beloved husband of Maria, Mr. Chrisanthos passed away. I wanted to go to his funeral but the relevant authorities in the northern part of the island refused to allow me. The idea behind the refusal I got from them was this: "Greek Cypriots have killed her husband and this woman still continues her friendship with Greek Cypriots. Either she is crazy or she is a traitor!"
In those years my son was 15 years old. I took my son with me and I went to London. In London we applied and got the Republic of Cyprus passports and then flew from London to Larnaca. There was no other way to see Mitera Maria anyway… Mitera Maria greeted us at the Larnaca airport and we went to visit the grave of Mr. Chrisanthos. After staying for a week in Limassol, we would fly back from Larnaca to London and back to the northern part of our island.
Mitera Maria was very happy like us when the checkpoints opened in 2003. She came excitedly to Famagusta. We took her to her house. She went around the rooms of her house… She caressed the neglected walls of her house… She embraced the lemon tree in her garden and she cried…
After the opening of the checkpoints, Maria would come many times and stay in our house. We would take her to the house of Ayla Halit, the first Turkish Cypriot woman MP before 1974 and to the shop of the watchmaker Niyazi and to her old neighbours…
We too would go very often to Limassol and every time we visited her, Mitera Maria would bake for us Cypriot pastries like borek, katmer and flaounes…
Getting to know Mitera Maria, the main hero of my book, has given me guidance in shaping my life correctly. I got the virtue of forgiveness due to her… She never said any bad words for Turkish Cypriots even once. She always spoke of peace, of solution, of friendship…
Mitera Maria was a hardworking, productive, courageous labourer… Despite the fact that she was working at a police station, she never felt the need to hide the fact that she was friends with me. She never feared that she would lose her job. She would always praise our friendship…
She loved me like her daughter, she loved my husband Mustafa like her own son-in-law and my son Shevki, as her own grandson. I could feel her happiness on her face and in her eyes, when I would always call her "Mitera"…
We had this legendary feeling between ourselves, this friendship. We had such a relationship like a mother and daughter that many mothers and daughters cannot achieve…
She left me our friendship, love and peace as a heritage… And I will leave that heritage to the generations to come after me…
Her physical separation from us made us all very sad… It would be very difficult to get used to her absence.
On the 9th of September 2017, at the humble ceremony in the village church of Holetria village, she body left us… This was her last journey to go to her beloved husband Chrisanthos. Papalazaros would shake slowly the branch of basil in his hand and say, "Goodbye, you are going to Heaven, have a good trip kiriya Maria…" Just like the flame of the candle in his hand, my heart and my hands were shaking… Then the candle went out… But the flame of friendship and peace that Mitera Maria has left me as a heritage will never extinguish…
She was sleeping peacefully in her coffin full of white flowers. I kissed her forehead to say goodbye for the last time… It was an extremely difficult farewell, this last farewell!"
(LEYLA KIRALP – 12.9.2017)

Photo: Leyla, her husband Mustafa, her son Shevki with Mitera Maria...

(*) Article published in the POLITIS newspaper on the 8th of October 2017, Sunday. A similar article in Turkish was published in the YENİDÜZEN newspaper on the 14th of September 2017 and its link is:
http://www.yeniduzen.com/mitera-maria-11232yy.htm

«Μητέρα Μαρία!»

«Μητέρα Μαρία!»

Sevgul Uludag

caramel_cy@yahoo.com

Τηλ: 99 966518

Όλοι γνωρίζουμε την τραγική ιστορία της Leyla Kiralp: Ήταν μια νεαρή γυναίκα από το Μαρί και ήταν παντρεμένη με τον Ahmet από το Ζύγι όταν η ΕΟΚΑ Β είχε πάρει τον άντρα της και μαζί με τους Τουρκοκύπριους από την Τόχνη, ο σύζυγος της «εξαφανίστηκε», για να βρεθεί χρόνια μετά θαμμένος σε ένα μαζικό τάφο στη Γεράσα…
Η Leyla έγραψε την αυτοβιογραφία της σε ένα όμορφο βιβλίο με τίτλο «Το άσπρο βρεγμένο μαντήλι που μοιραστήκαμε» και είπε την ιστορία της ζωής της… Το μαντήλι στο οποίο αναφερόταν στο βιβλίο ανήκε στην Ελληνοκύπρια πρόσφυγα Μαρία από την Αμμόχωστο την οποία συνάντησε όταν ήταν στο Ζύγι χωρίς νέα από τον «αγνοούμενο» σύζυγο της, κλαίοντας, γεμάτη λύπη και σε κατάσταση σοκ… Η Μαρία την παρηγορούσε και ήταν σαν μητέρα για αυτή… Η Μαρία είχε έρθει από την Αμμόχωστο, διαφεύγοντας από τον πόλεμο το 1974 για να γίνει πρόσφυγας στο Ζύγι… Η φιλία αυτών των δύο γυναικών, της Leyla και της Μαρίας, ξεπέρασε τα πάντα που περιβάλλει η σύγκρουση: τη διαίρεση, τις υποψίες, την εχθρότητα, το μίσος που περιβάλλει κάποιους μέσα στις κοινότητες και την τραγωδία, και αυτό ήταν κάτι που μοιράστηκαν και βρήκαν την ανθρωπιά τους μέσα από εκείνο το χάος…
Όταν ήρθε η ώρα για τη Leyla να φύγει από το Ζύγι και να πάει στο βόρειο μέρος του νησιού μας ως πρόσφυγας, η Μαρία της έδωσε τα κλειδιά του σπιτιού της στην Αμμόχωστο και της είπε «Πήγαινε και μείνε εκεί…»
Έδωσε επίσης στη Leyla ένα άσπρο μαντήλι για να σκουπίζει τα δάκρυα της και η Leyla κράτησε το μαντήλι εκείνο ως σύμβολο της ανθρωπιάς σε αυτή τη γη… Το μαντήλι εκείνο έγινε ο τίτλος του βιβλίου της, της αυτοβιογραφίας της…
Φυσικά η Leyla πήγε στο σπίτι της Μαρίας στην Αμμόχωστο αλλά εκεί ζούσαν άλλοι άνθρωποι…
Η Μαρία και η Leyla συνέχισαν τη φιλία τους παρόλες τις σκληρές συνθήκες της διαίρεσης στην Κύπρο…
Όταν πέθανε ο σύζυγος της Μαρίας, η Leyla πέταξε στο Λονδίνο και από εκεί στη Λάρνακα για να δει τη Μαρία και να βάλει κάποια λουλούδια στον τάφο του συζύγου της Μαρίας: το καθεστώς στο βόρειο μέρος δεν είχε επιτρέψει στη Leyla να πάει στην κηδεία…
Όταν άνοιξαν τα οδοφράγματα το 2003, η Leyla επισκεπτόταν συχνά τη Μαρία…
Η Leyla και η Μαρία έγιναν σύμβολο φιλίας, ιδιαίτερα μετά την έκδοση του βιβλίου της στα τουρκικά και τα ελληνικά. Η Leyla πραγματοποίησε πολλές δραστηριότητες γύρω από το βιβλίο της όπου μιλούσε για την ειρήνη και τη φιλία…
Στις 8 Σεπτεμβρίου 2017 η Μαρία πέθανε… Ας αναπαυθεί εν ειρήνη…
Η Leyla ήταν σε απόγνωση… Παρευρέθηκε στην κηδεία της αγαπητής της φίλης για να την αποχαιρετήσει…
Μετά την κηδεία, της ζήτησα να μου καταγράψει τα αισθήματα της…
Και έγραψε ένα άρθρο για τη Μαρία με τίτλο «Μητέρα Μαρία!»
Δημοσίευσα αυτά που έγραψε η Leyla στα τούρκικα στις σελίδες μου στην εφημερίδα YENIDUZEN και θέλω να τα μοιραστώ σήμερα με τους αναγνώστες μου στον ΠΟΛΙΤΗ…
Για μένα το πιο σημαντικό πράγμα στην Κύπρο είναι οι σχέσεις μας ως παιδιά αυτής της γης… Για μένα το πιο ζωτικής σημασίας πράγμα είναι οι φιλίες μας που μπορούν να επιβιώσουν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες… Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να οικοδομήσουμε ένα καλύτερο μέλλον σε αυτό το νησί… Και η Leyla και η Μαρία έχουν αποδείξει ότι αν είσαστε φίλοι, δεν έχει σημασία αν υπάρχουν «σύνορα» μεταξύ σας, αν οι άνθρωποι προσπαθούν να σας σταματήσουν από το να συναντηθείτε: Ο τρόπος μπορεί να βρεθεί… Διότι η γνήσια αγάπη της φιλίας μπορεί να ξεπεράσει οποιοδήποτε εμπόδιο…
Η Leyla Kiralp έγραψε τα ακόλουθα μετά το χαμό της αγαπητής της φίλης Μαρίας:
«Μητέρα Μαρία!
Ο γιος μου Shevki μου τηλεφώνησε: «Μητέρα, έχω άσχημα νέα. Χάσαμε τη Μητέρα Μαρία. Η κηδεία της είναι αύριο (9 Σεπτεμβρίου 2017) στις 14:30 στη εκκλησία του χωριού Χολέτρια…»
Παρόλο που κάνει ζέστη, τα νέα αυτά με κάνουν να νιώθω ότι είμαι μέσα σε ένα τεράστιο κομμάτι πάγου και αρχίζω να τρέμω…
Στην τελευταία μου επίσκεψη δεν μπορούσε να μιλήσει ή να με αναγνωρίσει… Παρόλα αυτά, από τα ξηρά της χείλη βγήκαν οι λέξεις «Le...»
Μια ζωή 91 χρόνων… Εκτός από τα τελευταία τρία χρόνια που ήταν άρρωστη και κλινήρης, είχε μια ζωή γεμάτη υγεία, ήταν πάντοτε παραγωγική και γεμάτη αγάπη. Ήταν μια τυπική Κύπρια γυναίκα που της άρεσε να τρώει και να πίνει και να φιλοξενεί επισκέπτες…
Είχε μεγαλώσει στο χωριό Μανδριά. Παντρεύτηκε με τον αγαπημένο της σύζυγο Χρύσανθο και εγκαταστάθηκαν στη Χολέτρια. Μετά μετακόμισαν στην Αμμόχωστο και ζούσαν εκεί μέχρι τις 14 Αυγούστου 1974. Κάποια από τα σπίτια στο δρόμο Αμμοχώστου-Σαλαμίνας ανήκουν σε αυτούς και τους συγγενείς τους.
Λόγω της τραγωδίας της 14ης Αυγούστου 1974, όπως και χιλιάδες άλλοι Κύπριοι, και αυτοί αναγκάστηκαν να φύγουν από το σπίτι τους.
Και όπως και χιλιάδες άλλοι Κύπριοι, και εγώ έχασα τον πρώτο μου σύζυγο εκείνες τις τραγικές μέρες… Ο πόνος που περνούσαμε μας έφερε μαζί. Η Μητέρα Μαρία ξέχασε το δικό της πόνο και μοιράστηκε το δικό μου πόνο…
Έγινε η κύρια ήρωας του βιβλίου μου με τίτλο «Το άσπρο βρεγμένο μαντήλι που μοιραστήκαμε», περιγράφοντας πως είχαμε συναντηθεί, πως είχαμε αγκαλιάσει η μια την άλλη εκείνη τη σκοτεινή μέρα… Εκείνο το «άσπρο βρεγμένο μαντήλι» είναι τώρα κρυμμένο στο πιο όμορφο μέρος του σπιτιού μας σαν ένα πολύτιμο κόσμημα.
Μετά από λίγο καιρό, και εγώ αναγκάστηκα να φύγω από το σπίτι μου στο Ζύγι, όπου είχα ζήσει με τον πρώτο μου σύζυγο για λιγότερο από ένα χρόνο. Όταν έφευγα από το Ζύγι, η Μητέρα Μαρία μου έδωσε τα κλειδιά του σπιτιού της στην Αμμόχωστο…
«Πήγαινε και ζήσε στο σπίτι μου, χρησιμοποίησε τα έπιπλα μου» είχε πει.
Όταν ήρθα στην Αμμόχωστο, πήγα στη διεύθυνση που μου είχε δώσει αλλά υπήρχαν άλλοι που ζούσαν εκεί. Τα έπιπλα της είχαν λεηλατηθεί από καιρό.
Επικοινωνούσαμε για λίγο καιρό. Μετά όλες οι επικοινωνίες με το νότιο μέρος του νησιού μας διακόπηκαν. Τα «σύνορα» έκλεισαν. Τα οδοφράγματα σφραγίστηκαν με μαύρες κλειδωνιές…
Με την εγκατάσταση των τηλεφωνικών συνδέσεων από την UNFICYP το 1998, την βρήκα ξανά. Μετά από 24 χρόνια συναντηθήκαμε στο Λήδρα Πάλας… Αγκαλιάσαμε η μια την άλλη με τόση ζεστασιά που οι ξένοι δημοσιογράφοι ένιωσαν την ανάγκη να μας πάρουν συνέντευξη και μας ρώτησαν αυτές τις ερωτήσεις: «Μια από εσάς είναι Τουρκοκύπρια, η άλλη Ελληνοκύπρια. Πως μπορείτε να αγκαλιάζεται η μια την άλλη με τόση αγάπη και επιθυμία; Μας είπαν ότι οι Τουρκοκύπριοι και οι Ελληνοκύπριοι είναι εχθροί…»
Από εκείνη τη μέρα μιλούσαμε συχνά στο τηλέφωνο… Όταν μιλούσα με τη Μητέρα Μαρία ήταν σαν να μιλούσα με το παρελθόν μου. Ήταν σαν να αγκάλιαζα το σπίτι μου, το χωριό μου, τις μέρες της νιότης μου…
Ο αγαπημένος της σύζυγος Χρύσανθος αρρώστησε. Έκανα αμέτρητες αιτήσεις στις αρχές μας για να πάω να τον επισκεφτώ. Μόλις που μου έδωσαν άδεια μια φορά. Πέρασαν από το οδόφραγμα στο Λήδρα Πάλας και ήρθαν και με πήραν και πήγα στη Λεμεσό…
Τον Αύγουστο του 2000, ο αγαπημένος σύζυγος της Μαρίας, ο κύριος Χρύσανθος, πέθανε. Ήθελα να πάω στην κηδεία του αλλά οι αρχές στο βόρειο μέρος του νησιού δεν το επέτρεψαν. Η ιδέα πίσω από την άρνηση που πήρα από αυτούς ήταν «Οι Ελληνοκύπριοι σκότωσαν το σύζυγο της και η γυναίκα αυτή συνεχίζει τη φιλία της με τους Ελληνοκύπριους. Είτε είναι τρελή, είτε είναι προδότρια!»
Εκείνα τα χρόνια ο γιος μου ήταν 15 χρονών. Πήρα το γιο μου μαζί μου και πήγα στο Λονδίνο. Στο Λονδίνο κάναμε αίτηση για διαβατήρια της Κυπριακής Δημοκρατίας και τότε πετάξαμε από το Λονδίνο στη Λάρνακα. Έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχε άλλος τρόπος για να δω τη Μητέρα Μαρία… Η Μητέρα Μαρία μας συνάντησε στο αεροδρόμιο Λάρνακας και πήγαμε για να επισκεφτούμε τον τάφο του κυρίου Χρύσανθου. Μετά από μια βδομάδα που μείναμε στη Λεμεσό, πετάξαμε πίσω από τη Λάρνακα στο Λονδίνο και πίσω στο βόρειο μέρος του νησιού μας.
Η Μητέρα Μαρία ήταν πολύ χαρούμενη όπως και εμείς όταν τα οδοφράγματα άνοιξαν το 2003. Ήρθε γεμάτη ενθουσιασμό στην Αμμόχωστο. Την πήραμε στο σπίτι της. Πήγε σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού της… Χάιδεψε τους παραμελημένους τοίχους του σπιτιού της… Αγκάλιασε τη λεμονιά στον κήπο της και έκλαψε…
Μετά τη διάνοιξη των οδοφραγμάτων, η Μαρία ήρθε πολλές φορές και έμεινε στο σπίτι μας. Την πήραμε στο σπίτι της Ayla Halit, της πρώτης Τουρκοκύπριας γυναίκας βουλευτή πριν το 1974 και στο κατάστημα του ρολογά Niyazi και στους παλιούς της γείτονες…
Και εμείς πηγαίναμε πολύ συχνά στη Λεμεσό και κάθε φορά που την επισκεπτόμασταν η Μητέρα Μαρία μας έφτιαχνε κυπριακά φαγητά όπως πουρέκια, καττιμέρια και φλαούνες…
Η γνωριμία μου με τη Μητέρα Μαρία, την κύρια ήρωα του βιβλίου μου, με καθοδήγησε στη σωστή διαμόρφωση της ζωής μου. Λόγω αυτής έχω την αρετή της συγχώρεσης… Ποτέ δεν είπε κακά λόγια για τους Τουρκοκύπριους, πάντοτε μιλούσε για την ειρήνη, τη λύση, τη φιλία…
Η Μητέρα Μαρία ήταν ένας εργατικός, παραγωγικός και θαρραλέος άνθρωπος… Παρόλο που εργαζόταν σε αστυνομικό σταθμό, ποτέ δεν ένιωσε την ανάγκη να κρύψει το γεγονός ότι ήταν φίλη μαζί μου. Ποτέ δεν φοβήθηκε ότι θα έχανε τη δουλειά της. Πάντοτε επαινούσε τη φιλία μας…
Με αγαπούσε σαν κόρη της, αγαπούσε το σύζυγο μου Mustafa σαν δικό της γαμπρό και το γιο μου Shevki, σαν εγγονό της. Μπορούσαν να νιώσω τη ευτυχία στο πρόσωπο και τα μάτια της όταν την φώναζα πάντα «Μητέρα»…
Είχαμε αυτό το θρυλικό αίσθημα μεταξύ μας, αυτή τη φιλία. Είχαμε μια τέτοια φιλία όπως μητέρα και κόρη που πολλές μητέρες και κόρες δεν μπορούν να καταφέρουν…
Μου άφησε ως κληρονομιά τη φιλία μας, την αγάπη και την ειρήνη… Και εγώ θα αφήσω αυτή την κληρονομιά στις γενιές που θα έρθουν μετά από μένα…
Ο σωματικός αποχωρισμός της από εμάς μας λύπησε όλους πολύ… Θα είναι πολύ δύσκολο να συνηθίσω την απουσία της.
Στις 9 Σεπτεμβρίου 2017, στην ταπεινή τελετή στην εκκλησία του χωριού Χολέτρια, το σώμα της μας άφησε… Αυτό ήταν το τελευταίο της ταξίδι για να πάει στον αγαπημένο της σύζυγο Χρύσανθο. Ο Παπαλάζαρος κουνούσε αργά τα κλαδιά της βασιλιτζιάς και έλεγε «Στο καλό, πας στον Παράδεισο, καλό ταξίδι κυρία Μαρία…» Όπως τη φλόγα του κεριού στο χέρι του, η καρδιά μου και τα χέρια μου έτρεμαν… Μετά το κερί έσβησε… Όμως η φλόγα της φιλίας και της ειρήνης που μου άφησε κληρονομιά η Μητέρα Μαρία ποτέ δεν θα σβήσει…
Κοιμόταν ειρηνικά στο φέρετρο της γεμάτο από άσπρα λουλούδια. Φίλησα το μέτωπο της για να την αποχαιρετήσω για τελευταία φορά… Ήταν ένας εξαιρετικά δύσκολος αποχαιρετισμός, αυτός ο τελευταίος αποχαιρετισμός!»
LEYLA KIRALP – 12.9.2017)

Photo: Η Leyla με το σύζυγο της Mustafa και το γιο της Sevki, μαζί με τη Μητέρα Μαρία…

(*) Article published in the POLITIS newspaper on the 8th of October 2017, Sunday. A similar article in Turkish was published in the YENİDÜZEN newspaper on the 14th of September 2017 and its link is:
http://www.yeniduzen.com/mitera-maria-11232yy.htm

FROM THE ARCHIVES: The only kid alive from this picture: Shafak Nihat tells the story of Muratagha (Maratha)...

FROM THE ARCHIVES: The only kid alive from this picture:
Shafak Nihat tells the story of Muratagha (Maratha)...

Sevgul Uludag

Caramel_cy@yahoo.com

Muratagha (Maratha) was a small village. It had only one school. In this school, there was only one classroom… In this classroom, all classes were taught the lessons of the elementary school…
I have a photo taken from that time… It must be either 1972 or 1974… Kids of all ages, stand with their teacher in this photograph. The teacher was Ahmet Yorgancioglu – he was the only teacher of the school… The school had no headmaster or any other teachers…
The photo is very striking for me because all of these kids have been killed and buried in a mass grave, together with their mothers by an EOKA-B team in August 1974… All kids, except one – Shafak Nihat whom we can see in this photo is the only one left alive because he managed to hide and save himself from the same fate…
We sit down to talk with Shafak… Born in 1960 his father came from Muratagha (Maratha) and his mother from Cihangir (Abohor-Ebikho). As a teacher his father taught at different villages and they went around the Karpaz area with him. When his father retired back in 1972, they settled in Muratagha (Maratha).
He remembers his elementary school:
`It was a nice school. It had only one classroom; it had a very nice garden with trees. Our teacher was Ahmet Yorgancioglu... From the third class onwards, he was my teacher... He was a very modern teacher... In 1974, I had finished the first year of secondary school. I used to go to the Namik Kemal Lycee and was staying at the dormitory at the top floor of the school. I would come back on the weekends to the village. Cemal Dayi had a village bus and I would come home to look after our animals... We had goats and some sheep. My task was to take them out... I used to take the animals about a kilometre away from the village... My father had land and I would bring the goats to graze on this land...`
Their house was not in the centre of the village – perhaps that's the only reason why he is alive today... Because the EOKA-B teams were focusing in the centre of the village...
On the 20th of July the villagers were arrested and brought to Peristerona Pygi and spent the night there… The next day, the women and children were sent back to the village. It was not just Muratagha (Maratha) but also Sandallar (Sandallaris) and Atlilar (Aloa) whose men remained in Pygi and women and children sent back to their villages. About a week or ten days later, the elderly men were also sent back to their villages. Shafak's father Hasan Nihat returned but his two elder brothers, Günesh and Mustafa İlker remained there... Later these prisoners would be taken to Limassol as prisoners of war...
From the research I have done and from what an old EOKA fighter, Dionisis Malas told me in his interview, what happened afterwards in the village was horrifying… Malas had a farm and a house in Ayios Sergios (Yeni Boghazichi). As he was in the village coffee shop one day, he heard the EOKA-B members boasting about raping the women of these three small villages. When Malas started arguing with them that what they were doing was wrong, they also went after him and wanted to kill him! Malas had to leave the village, and only return after about 10 or 12 days… Meanwhile the EOKA-B members went to his house, searching for him… His son, Stavros, who was barely 7 years old, remembers the terror:
`One of them put a gun inside my mouth and told me that if I don't say where my father is, he would shoot me! Imagine this! Those who put a gun in the mouth of a seven year old kid, how can you call them human?`
Stavros knew where his father was but he did not say it… Malas is married to a close relative of the late Archbishop Makarios, therefore he was close with Makarios… And he was in the task team set up by Makarios to follow EOKA-B members of the area… Therefore, Malas also became the target of EOKA-B…
So in the three small villages the rapes and the harassment of the women continued… On the 14th of August when the second round of the 1974 military operation of Turkey began, they panicked… Malas thinks that in order to hide the rapes, they killed all those alive in the three villages. He thinks, that was the reason behind the mass graves…
So they rounded up the women, children and the elderly of the villages and shot them and buried them in two different mass graves.
Shafak and his family went into hiding early in the morning on the 14th of August 1974, when they heard shots around 6 o'clock… Shafak, his mother and his sister hid in a storeroom of the house, where they had his grandmother's remaining furniture… He hid himself in `havetta` (wheat) while his mother was hiding in the chimney of an old fireplace. His father was hiding in straw in another place…
So the EOKA-B members came here as well, breaking the door of the house, looking for them, not managing to find them… Shafak remembers praying:
`Oh God, please! Let them not hear the beating of my heart!`
Ιn his hiding place, Shafak waited for hours… He does not recall this but later, his mother told him that at one point he got out of the barrel made of earth, full of havetta, took off his t-shirt, cleaned his sweat and went back into the barrel again…
Towards evening when everything was quiet he got out, going round the house, seeing the broken door, drinking some water…
Later a strange sound began – girchh, girchh, girchh… What was it? They realized that someone across their house was getting water from the well… Shafak, after telling his mother of this, went out to check… Perhaps it was his uncle, getting water from the well to give to his animals. In fact, it was… He found his uncle and they moved to his house… There was no sign of his father…
The following day, they realized that they were alone in the village… All the houses were empty… They also found his father – he was apparently hiding in the straw at the back of the house…
The village looked deserted… When the Turkish army moved in, they told them their stories and went away for a night to stay in a camp, later returning to their village… Together with his uncle, Shafak started tending to the animals whose owners had disappeared… He would get on a donkey and bring the animals to a well to be given water…
The authorities had checked whether there was a large group of women and children in Limassol – perhaps they were taken there as prisoners of war? But no, there was no such group…
As a child, Shafak used to go to a rubbish dump to check whether he could find things that he could play with… He used to collect the empty shells of batteries that UN soldiers had thrown away… That day too, he went there on his donkey to look at the rubbish dump…
`The shape of the rubbish dump had changed… I realized that there were now, three or four pyramids in the rubbish damp… There was a terrible smell of deterioration… As I came closer, at the top of a pyramid, I saw a hand sticking out of his pyjamas… So, I said to myself, here is where the missing people of our village are!`
He had discovered where the villagers from Maratha-Sandallaris were buried… This was the mass burial site… The EOKA-B members had killed and buried them here… All the babies, all the mothers, all the children were buried here, in this rubbish damp…
At first the EOKA-B members had brought a bulldozer from Peristerona Pygi but it wouldn't work. So they went to a nearby village and took someone with his bulldozer to come and bury the women and children. When the bulldozer operator came and saw what he was about to do, he abandoned his bulldozer and ran away from there… They killed and buried the women and children and tried to also burn them…
What Shafak had discovered was a mass grave… And during the opening of the mass grave, he was there… He saw his school mates being brought out – he recognized each and every one body being taken out of the mass grave…
`The smell was terrible… Everyone had handkerchiefs or masks… I didn't. I just went around, looking and seeing… Now, as a grown up, as a teacher, no smell can turn my stomach…`
Because he had smelt death…
Though a bright student, Shafak's marks started going down in class… But he managed to survive with the scars of the mass grave imprinted in his heart and soul… Today he is a teacher at Minarelikeuy (Nea Chorgo Kythrea) Elementary School.
`I never abandoned the village… I go there to plant in my garden… My mother lives there… I go at least two or three times a week` he tells me… `Perhaps this also helped me, I mean not abandoning the village…`
He remained, taking care of his village. Even though he lives in Nicosia, he goes regularly to Muratagha (Maratha) to water his plants, to tend his garden and to be present as the only child, remaining alive from his class…
Tony Angastiniotis, the outcast Greek Cypriot film director who now lives in the northern part of the island, in his documentary, also had Shafak speaking about his experiences. Tony went on a journey of discovering these mass graves and when he tried to show his documentaries in the southern part of the island, he could not find any television station to show them... He became an outcast, having to leave the southern part to come to live in the northern part of the island... His book in three languages, Turkish, Greek and English called `Trapped in the Green Line` tells of his experiences and the story behind the documentary he made called the Voice of Blood... Shafak Nihat also has a part in this documentary…
`Tony showed this film one night at the Atatürk Cultural Centre… Later a woman from Istanbul approached me… "You must be really affected by all of this, you must have got some psychological treatment" she told me… "No" I told her… "We did not… We never had such an opportunity…" We went through a trauma and we are not even aware of it… This trauma must have had an effect on my life…
Despite all this, we, as Turkish Cypriots don't hold grudges… We can't speak of feelings of vengeance… Even after this, we are not a community to speak of vengeance…`
Go and meet Shafak one day, to see with your own eyes that he is real… Go to these villages and look around for yourself, to see what sort of destruction extreme nationalism brought to this country… Go and smell it and feel it in your heart and soul… Building peace on this island is not easy – we must start from the destruction in order to be able to build a future… The two main communities of the island must acknowledge the crimes of the past and must apologize to each other… If we close our eyes to the past, it would be very difficult to build a future together…`
(The interview with Shafak Nihat was published in the YENİDÜZEN newspaper between the 9th and 16th of January 2007 in Turkish as a serial on my pages called "Cyprus: The Untold Stories" – Sevgul Uludag).

ARŞİVDEN: Toplu mezarı bulan çocuğun öyküsü...

ARŞİVDEN: Toplu mezarı bulan çocuğun öyküsü...


YENİDÜZEN – 9-16 OCAK 2007
Kıbrıs: Anlatılmamış Öyküler...
Sevgül Uludağ

Caramel_cy@yahoo.com

ARŞİVDEN: 9-16 Ocak 2007 – YENİDÜZEN – "Kıbrıs: Anlatılmamış Öyküler" – Sevgül Uludağ

*** Muratağa İlkokulu'nda çekilmiş bu eski fotoğrafta bulunan çocuklardan hayatta kalan tek kişi olan Şafak Nihat, yaşadıklarını anlattı...

Toplu mezarı bulan çocuğun öyküsü...

*** 1974'te Şafak Nihat, 14 yaşındaydı... Muratağa katliamına kurban gitmesine ramak kalmıştı... Havettaların içine gömülmüş, onu arayanlar bulamamıştı... O an yalvarmıştı: "Tanrım, ne olur, kalp atışlarımı duymasınlar!..."

*** Saklandıkları yerden çıktıklarında köy bomboştu... Tüm aramalara rağmen, Muratağa'nın kadın ve çocuklarının nereye gittiği bulunamamıştı... Bir gün, Muratağa yakınındaki çöplüğe giden Şafak Nihat, çöplüğün tepesinde pijamasının ucu görünen bir el gördü ve köylülerinin bu çöplükte gömülü olduğunu anladı... Koşup amcasına, babasına haber verdi... Muratağa'daki toplu mezar böyle bulundu...

Sevgül Uludağ

Muratağa'da bir ilkokul vardı, bu okulda tek bir sınıf vardı, bu sınıf tek bir odanın içindeydi... Bu okulda tek bir öğretmen vardı... Müdür, müdür muavini falan yoktu...
Bu tek sınıfta, bütün köyün çocukları okurdu... Evet, evet... Aynı sınıfın içinde... Tek bir odanın çeşitli alanlarına birler, ikiler, üçler, dörtler, beşler, altılar oturur, öğretmen hepsine birden ders verirdi...
Bu sayfada görülen bu fotoğrafta bulunan çocuklar 1974'te EOKA-B'ciler tarafından Muratağa-Atlılar-Sandallar (Maratha-Aloa-Sandallaris) katliamında öldürüldüler... Ben, tümünün öldürülmüş olduğunu sanıyordum... Uzunca bir süre böyle sanıyordum...
Katliamı gerçekleştiren katillerden en az dördünün geldiği köy, Piperisterona (Alaniçi) idi... Geçtiğimiz aylarda Kıbrıs'ın güneyindeki mecliste bir komitenin toplantısına gittiğimde, aynı köyden olan milletvekili Kutsu'ya bu fotoğrafı vermiş ve "Yardım edin, Muratağa-Atlılar-Sandallar'da neler oldu, ortaya çıkaralım" demiştim...
Bu fotoğraf böylece ilk kez güneydeki Meclis'te gündeme gelmişti... Bunu haberlerde gören sevgili arkadaşım Faize Özdemirciler beni aramış, "Sevgül, bu fotoğraftaki çocuklardan bir tanesi hayattadır!" demişti... "Adı Şafak..."
O zaman, Şafak adlı bu çocuğu bulmaya çalışmıştım... Hüseyin Rüstem Akansoy'u aramıştım... O da, Şafak Nihat adlı bu çocuğun yaşadığını, öğretmen olduğunu söylemişti... O zaman, KTÖS Genel Sekreteri Şener Elcil'i aramış ve Şafak Nihat'ın telefonunu ondan bulmuştum...
Bu fotoğraftan sağ kalan tek çocuk Şafak Nihat'tı... Büyümüş, öğretmen olmuş, Minareliköy'de öğretmenlik yapıyordu...
Onunla geçtiğimiz Pazar gecesi buluşup konuştuk... Bana yaşadıklarını anlattı...
1974'te Şafak Nihat, 14 yaşındaydı... Muratağa katliamına kurban gitmesine ramak kalmıştı... Sabahleyin kurşun sesleriyle uyanmışlar, babası Hasan Nihat, "Çabuk saklanın" demişti... Aileden her biri bir yere saklanmıştı... Küçük Şafak da havettaların içine gömülmüştü... Saklandıkları yere EOKA-B'ciler gelmiş, onları aramışlardı... Ama bulamamışlardı... Onu arayanlar, yakınında dolaşırken, küçük Şafak yalvarmıştı: "Tanrım, ne olur, kalp atışlarımı duymasınlar!..."
Aradan saatler geçmiş, onlar saklandıkları yerde ecel terleri dökmüşlerdi...
Akşam üzeri saklandıkları yerden çıktıklarında köy bomboştu... Tüm aramalara rağmen, Muratağa'nın kadın ve çocuklarının nereye gittiği bulunamamıştı...
Bir gün, Muratağa yakınındaki çöplüğe giden Şafak Nihat, çöplüğün tepesinde pijamasının ucu görünen bir el görmüş ve köylülerinin bu çöplükte gömülü olduğunu anlamıştı... Koşup amcasına, babasına haber vermiş, Muratağa'daki toplu mezar böyle bulunmuştu...
Şafak Nihat'la konuşmamız kolay olmadı... Bu fotoğraftakilerin isimlerini hatırlamaya çalıştı, büyük çoğunluğunu hatırladı da... Bugün bu fotoğrafı ve bu isimleri yayımlıyoruz... Eksik kalan isimleri, eminim okurlarımız tamamlayacak..


SORU: Şafak Nihat, şu anda kaç yaşındasınız?
ŞAFAK NİHAT: 1960 yılının Eylül ayında doğdum...

SORU: Muratağa doğumlusunuz...
ŞAFAK NİHAT: Evet...

SORU: Babanız Hasan Nihat öğretmendi... Ama emekli öğretmendi galiba o...
ŞAFAK NİHAT: Yok, babam 1972'de emekli oldu... Boltaşlı köyündeydik, emekli olunca gelip Muratağa'ya yerleştik... Babamın köyü Muratağa'ydı... Annem de Cihangirli'dir, adı Nezihe...

SORU: Babanız öğretmen olduğu için, yer yer gezerdiniz herhalde...
ŞAFAK NİHAT: Karpaz'da, Tremeşe, Afanya, Kaleburnu'nda öğretmenlik yaptı mesela... Babam Kaleburnu'ndayken ben 3 yaşındaydım... Kuruova'ya geçtik sonra, Boltaşlı'ya geçtik. Oradan emekli oldu... Bir sene, iki sene kalırdı kaldığı yerde, Boltaşlı'dan emekli olup 72'de Muratağa'ya yerleştik- ben galiba üçüncü sınıftaydım, Muratağa İlkokulu'nun üçüncü sınıfına girdim...

SORU: Muratağa İlkokulu nasıl bir yerdi? Tek bir sınıftı dediydiniz bana...
ŞAFAK NİHAT: Tek bir sınıftı... Güzel bir bahçesi vardı, ağaçları vardı...

SORU: Bütün sınıflar vardı, tek bir sınıfın içinde dediydiniz bana...
ŞAFAK NİHAT: Evet, karmaydı... Burada Ahmet Yorgancıoğlu'ylu hocamız vardı, üçüncü sınıftan itibaren hep o okuttu beni...

SORU: Nasıl biriydi?
ŞAFAK NİHAT: Çok mükemmel, bakımlı – zamana göre – gayet modern, efendi, örnek bir öğretmendi... Üç sene evvel falan gördüm kendisini, konuştuk... Elini öptüm...

SORU: Yani müdür falan yoktu...
ŞAFAK NİHAT: Yok, yok... Tek öğretmenli bir okuldu...

SORU: O zaman Sandallar, Atlılar, başka okuldaydı...
ŞAFAK NİHAT: Evet... Sandallar'la Atlılar arasında, köyün dışındaki okuldaydılar. Şu anda müze yapıldı okul...

SORU: Peki 74'ten ne hatırlarsınız? O zaman siz 14 yaşlarındaydınız...
ŞAFAK NİHAT: Orta 1'i bitirdiydim...

SORU: Ortaokula nereye gittiydiniz?
ŞAFAK NİHAT: Namık Kemal Lisesi'ne...

SORU: Gider gelir miydiniz her gün?
ŞAFAK NİHAT: Yurtta kalırdım... Haftasonları gelirdim...

SORU: Başka biri var mıydı köyden sizinle birlikte gidip gelen?
ŞAFAK NİHAT: Hatırladığım, vardı... Aynı sınıfta yoktu... Daha büyükler vardı... Türker vardı, bir büyük benden... Hatırladığım o...

SORU: Haftasonları gider gelirdiniz...
ŞAFAK NİHAT: Evet... Köyün otobüsü vardı...

SORU: Kim çalıştırırdı otobüsü?
ŞAFAK NİHAT: Şöförün adı, Cemal Karahasan... Rahmetlik oldu şimdi... Cemal Dayı derdik kendine...

SORU: Bedford muydu?
ŞAFAK NİHAT: Yani öyle bir şeydi... Minibüsçüktü... Şimdiki bu Isuzu minibüsçükler ayarında ama daha ilkel bir minibüsçüktü. Küçük küçük koltucukları vardı, sıkışırdık, dolardı... Bazan ayakta kalırdık! Sandalyecikleri vardı, onları çıkarır, oturturdu bizi... Haftasonları köye gelirdik... Cuma öğleden sonra gelirdik, bohçacığımızı alır gelirdik, kirlilerimizle!...

SORU: Yurt nasıl bir yerdi? Yurt nerdeydi?
ŞAFAK NİHAT: Yurt, Namık Kemal Lisesi'nin üçüncü katının kuzey tarafıydı... Gene aynı okulun içindeydi...

SORU: Tuhaf geldi miydi yurtta yaşamak size, o zaman?
ŞAFAK NİHAT: E, tabii... Köyden şehire geçmeyi yaşadık... Gayet değişik, gayet konforlu... Daha sosyal bir yaşama geçtik. Çünkü köyde yalındı ortalık, herşey basitti. Görüştüğün insanlar aynıydı... Orada Karpaz ağırlıklı çocuklar kalırdı yurtta... Gayet güzel, hoş zaman geçirirdik... Değişik bölgenin insanları, değişik ağızları görürdük – bir harmoni içinde bir gençlik geçiriyorduk...

SORU: Dersler zor geldi miydi size Namık Kemal'e gittiğinizde?
ŞAFAK NİHAT: Namık Kemal'e gittiğimde, eğitimimiz iyiydi, öğretmenimiz gayet iyi eğittiydi bizi... Birinci sınıftaki karne ortalamam 8.4 idi... Pek iyi'yi yakalıyordum... Sadece hadiselerden sonra, bu ortalama 8.4'ten 6 küsürlara düştü... Demek ki psikolojik olarak bir sarsıntı geçirdim mi diyeyim, bu olaylardan sonra...

SORU: 74'ü nasıl hatırlarsınız? Temmuz'dan başlarsak... Yazda ne yapardınız mesela köyde? Hayvancıklarınız var mıydı?
ŞAFAK NİHAT: Keçilerimiz vardı, artı 3-4 tane de koyunumuz vardı... Benim görevim, bunları gütmekti! Yaz tatiline çıktığımızda, çobanbaşı bendim evde!

SORU: Kaç kardeştiniz?
ŞAFAK NİHAT: Beş kardeştik... En büyüğümüz İlker, Tuncer, Güneş... Kızkardeşim Solmaz, en küçüğü de ben... Ben mi istiyordum, ben mi seviyordum? O dönem benim görevimdi bu hayvancıkları gütmek... Sonra en büyük iki kardeşim o dönem Türkiye'ye gidiyordu... En büyükle aramız 8 yaştı... Zincirleme, arka arkaya gelen, iki-üç yaş arayla beş kardeştik... Annem ev hanımıydı... Velhasıl işte, yazlarda görevim keçileri gütmekti, evin çobanı bendim...

SORU: Nereye götürürdünüz keçileri?
ŞAFAK NİHAT: Köyün en fazla bir kilometre kadar dışına çıktığımız, köy etrafındaki bize ayrılan tarlalarda otlatırdım... Babam havetta ekmeye meraklıydı. Nadas bırakmazdı. Diyelim arpa ekildiyse, arkasına havetta veya burçak ekerdi. Bunlar toplandıktan sonra, keçicikleri havettaların bulunduğu yere götürürdüm...

SORU: Bir de Muratağa-Sandallar yöresinde pek çok mağaracıklar olduğu söylenir...
ŞAFAK NİHAT: Var, hala daha... Mezarlıktır buraları... Bir dönemin mezarlıklarıdır... Basamaklarla inilen, mağaralar... Bulunduğumuz bölge itibarıyla bayağı zengindir... 20 Temmuz günü de, uzağa gitmiştim ben keçilerle... Sandallar altlarında bir yere gitmiştim, 1.5-2 kilometre bir mesafeydi... Sabahtan erkenden kalkıp götürüyordum... Yanıma suyumu, biraz da yiyecek alırdım. Öğlen gelirdim ama eve... Sabah güneş doğarken hareket ederdim, 10 civarlarında eve gelmek şartıyla çıkıyordum. O gün sadece, çıktıktan hemen sonra, kardeşim bisikletle gelip beni geriye getirdi... En büyük kardeşim Mustafa İlker'di bu... Ne dediğini hatırlamam, eve gelince öğrendim olayı esas... Asker çıkarma yaptı falan filan, evde oturduk konuşurduk, ne yapacayık, ne edeceyik falan filan... Nolacak gibisinden... Babam da evdeydi. Bir kardeşim, Tuncer Türkiye'deydi, İzmir'de okurdu, gelmediydi daha... Bu arada bir toplanma olayı oldu. Bütün köylü otobüslere bindirildi, sakin sakin şimdiki Alaniçi yani Piperisterona İlkokulu'na güle oynaya otobüslerle gittik. Tabii biz farketmedik manzarayı – ne oldu, ne etti... Öyle kötülük yok işin içinde...

SORU: Sizi toplamayı gelenleri tanır mıydınız?
ŞAFAK NİHAT: Rahmetlik babam da, biz da, Rumlar'la pek karışmazdık.

SORU: Babanızın ifadesinde var çünkü... İşte kapı çalındı, Pantelis diye biri geldi falan der...
ŞAFAK NİHAT: Babam biraz tanıyabilir da ben neredeysa sıfır- Rumları tanımazdım... Köyde bir tane ekip biçen Rum vardı, onu tanırdık, o kadar...

SORU: Alaniçi (Piperisterona) İlkokulu'nda ne hissettiydiniz? Gene normal miydi ortam?
ŞAFAK NİHAT: Normal değil, gayet gergin bir bekleyiş oldu orada. Aç susuz bir bekleyiş oldu. Bir patırtı kütürtü oldu akşama doğru. Akşama doğru ne olduysa yani, bizim farkedemeyeceğimiz şeyler bunlar. Birilerinin arkasından koşturmuşlar, kurşun atmışlar, bunları görmedik, duymadık biz yani... Sadece Yunan subayları geldiydi ciple gördüğümüz, sonradan öğrendik ki Yunan subaylarıymış. Orada bizi toplayan Rumlar'la tartışmış bunlar, gergin bir tartışma olmuş. Ve onlar gittikten sonra, bizi tekrar köye gönderdiler... Yaşları büyük olanları orada tuttular – ben sınırdım herhalde yaş olarak, onun üstündekileri orada tuttular. Ondan sonra onları Gülseren'e götürdüler, oradan da Leymosun'a.... Biz akşama eve gittik yani...

SORU: Bütün aile döndünüz yani...
ŞAFAK NİHAT: Bütün aile dönmedik. Sadece ben, kızkardeşim ve annem döndük... Güneş, iki erkek kardeşim ve babam kaldılar. Ve köyün bütün erkekleri kaldı... Bir buruklukla geriye gittik, napacayık, ne edeceyik diye... Bütün kadınlar ve çocuklar döndüydü geriye. Bir iki hafta kadar sonra, tam da iyi hatırlamam... "İşe yaramayan" esirler geri geldi. Yaşlılar ve çocuklar yani... Bu arada babam da geri geldi, o gelince biraz güven geldi bizim çekirdek ailemize diyeyim... O bırakmalarda gelen genç çocuklar vardı, Sandallar'dan olsun, bizden olsun... Onların bir şanssızlığı oldu orada – onlar katliamda katledilmiş oldu. Bırakmayaydılar, esir olanlar hayatta kaldı... Neyse, 14 Ağustos'a kadar gergin bir süre var, korku içinde bir yaşam...
Bizim evimiz, köy girişinin asfaltının altında... Köy içinden geçen bir yol var, yaklaşık 200 metre aşağısındadır. Köyün altında sayılır ev. Dolayısıyla ilkin biz görmüyorduk, Rumlar gelip geçiyormuş, silah atıyorlarmış, birilerine sataşıyorlarmış... Oturup birilerine yemek yiyor, içiyorlarmış, birşeyler söylenildi ama biz tanık olmadık, uzaktaydı çünkü evimiz. Duyumlar aldık. Rumlar gelir otururmuş, zorla yer içermiş evlerin bazılarında. 14 Ağustos'a kadar öyle gergin bir süre geçti. Esas kafamda iz bırakanlar 14 Ağustos ve ondan sonrası...
14 Ağustos'a geldiğimizde, sabahleyin erkenden uyandık – olayın etkisiyle uyandık herhalde. Bir heyecan, bir konuşamama... Evde babam işte, "Ne yapacayık? Ne edeceyik?" Savaş devam ediyor, Türk askeri yürüdü... Biz tedirgin bir şekilde bekliyoruz, aman gelip bizi alacaklar? Gelip bizi öldürecekler? Napalım ne edelim diye bir tedirginlik...
Hatta annem altınlarını evin yanını kazıp gömdü! Dedim, "Bir şey de olursa yani kim bulacak bunları?" "Olsun" dedi babam, bunları hatırlarım. Dedim "Yani biz ölürsak, kim bulacak, nasıl bulacak?"... "Rumlar almasın da bir şey değil" gibisinden bir şey söyledi rahmetli babam.
Bu arada sabah altı, altıyı çeyrek veya on geçe, neyse, güneş ya doğdu ya doğmadı – aniden iki silah sesi duyduk evin içinde... Sabah serinliğinde silah sesi, sanki da kulağımızın dibinde atılmış gibi geldi... Dang... Bir silah sesi daha, dang... Bir panik içinde, evde dağıldık... "Allah! Geliyorlar bizi öldürsünler!" dedik. "Hemen saklanın" dedi rahmetlik babam... Hemen baktık, nere gidebilirik diye... Eski bir evdi babamın oturduğu, daha önce nenem yani babamın annesi de yaşlılığında bu evde oturduydu. Bazı eşyaları da getirmişti oraya – o anda kullanılmıyordu bunlar... Ev, eski Kıbrıs köy evleri gibi, güzel bir havlısı olan, yardımcı odaları, samanlığı, ortasında kuyu evi, kuyu olan bir ev, bir köy evi... Evin hemen yanındaki eski model Karpaz şöminesi olan bir de odası vardı. İki tane pilim vardı ve koyunlarımızın yünlerini de oraya atmıştık...

SORU: İki tane ne vardı?
ŞAFAK NİHAT: "Pilin" dediğimiz, varel gibi bir şey... Şimdi "pilin" diyoruz, insanlar anlamıyor... Topraktan yapılmış, yaklaşık bir metreküp hcminde bir yapı... Altında da kapağı var, topraktan yapılmış. Saman-toprak karışımı, gayet sağlam... Onun içine eskiden mesela buğday koyuyorlarmış ve açıp kapağını birkaç kilo alır, gene kapatıyorlarmış. Bir depo olarak kullanılıyormuş o... Biz de onun içine havetta doldurmuştuk – yarısı havetta dolu dururdu yani... Br tanesi boş... Ben o panikte, atılıp onun içine girdim. Onun üstü de tahta, blagaj tahtalarla kapalı. Uzun uzun tahtalar. Ve onun üstünde de nenemin bakır tencereleri var...
Ben araladım, girdim havettanın içine... Üste de tahtaları kapattım... Kızkardeşim de boş "pilin"in içine girdi... Arkada da baca, gene topraktan yapılı, böyle evin tam köşesine yapılmış, ilkel bir bacaydı... Bu bacanın kullanıldığını görmedim ben... Annem de onun içine atlamış, koyun yünleri vardı, koyun yünlerinin arkasına, karton-marton, birşeylerin arasına girmiş...

SORU: Babanız nereye saklandıydı?
ŞAFAK NİHAT: Babamızın nerede olduğunu bilmezdik... Babamızın nerede olduğunu 4-5 gün sonra öğrendik... Anlatırım onu da...Yaklaşık on metre daha uzaklıktaki, samanlık olarak kullandığımız odanın içine girdi. Oda yarısına kadar saman dolu vaziyetteydi. Ve o dönem ne almıştık biz? Televizyon mu, buzluk mu ne almıştık... Onun kartonlarını sakladıydık, civciv beslemek için!... Girmiş, samanın içine gömülmüş, o televizyon kartonlarından birini de kafasına giymiş, nefes almak için...

SORU: Abiniz Mustafa İlker?
ŞAFAK NİHAT: O esir idi... Onu bırakmadıydılar... En son bırakıldı onlar...

SORU: Kardeşiniz Güneş?
ŞAFAK NİHAT: Güneş da esir idi...

SORU: Demek ki babanız, siz, kızkardeşiniz ve anneniz – dört kişiydiniz... Ne kadar kaldınız orada? Ne hissederdiniz o "pilin"in içinde?
ŞAFAK NİHAT: Bir korkuyla kaldık orada... Altı sularında olduydu bu... Bir yarım saat sonra bir gürültü, bir patırtı – kapıyı kırmışlar meğer... Güm, güm, güm sesler duyuyorduk... Kapıyı kırmışlar – sonradan çıktığımızda öğrendik, akşam üzerine doğru çıktık oradan. Çıktığımızda öğrendik ki kapı kırılmış, kapılar açık...

SORU: Yani sabah 6'da falan kırdılar kapıyı...
ŞAFAK NİHAT: 6'da değil, bir saat içinde, yani biz saklandık, bir saat içinde oldu... Zamanı tam kestiremen o heyecandan – hatta şimdi bile heyecanlandım bunu anlatırken... Benim "pilin"im karanlıktı – kapının yaklaşık birbuçuk metre yanındaydı. Küçük, iğne ucu kadar bir delicik vardı. O delicikten ışık geliyordu, gözüm orada, hiçbirşey görünmezdi ama... Bir ışık geliyordu sadece. O kapının kırıldığı gürültüden sonra, çatçutçutçut, ansızdan aydınlandı bizim bulunduğumuz oda... Kapıyı açmışlar... Patkütkütküt – ışık kapanır, biri geçti gitti önümden, onu görürüm... Ve hatırladığım şu: İz kaldı demek ki beynimde... "Tanrım" dedim, "Allahım! Kalbimin sesini gelen duymasın!" Tanrı'ya bu şekilde yakardım... Ne kadar korktuğumun bir şeyidir bu da herhalde – farkındaydık herhalde, öldürecekler korkusu vardı herhalde ki öyle bir şey hissettim ve söyledim... Kalbim o kadar patırdıyordu herhalde ve hissettim ben... Bir patırtı gürültü, tekrar kaçtılar... Bir sessizlik... Sessizlik... Bir süre geçti gene, bir saat, iki saat... Bir keçi, oğlak bağırtısı... Kaldığımız yerin üstünde hanay vardı, hanaya basamak çıkardı. İki metrelik bir duvar vardı... Avludan keçileri, oğlakları alıp, bağıra bağıra, damımızın üstünden geçirip kaçırdılar. Bir patırtı ve oğlak sesi duyduk, saat 10 sıralarında, o da bitti...

SORU: Kesip yeyceklerdi herhalde...
ŞAFAK NİHAT: Herhalde... Birkaç tane alındı, hepsi alınmadı... Sessizlik var gene... Öğlen sıralarında korkunç bir sessizlik... Öğlen sıralarında ben açmışım tahtaları, çıkmışım dışarıya, tişörtümü çıkarıp sıkmışım arkaya, böyle faşş diye sular çıkmış, akmış yere diye annem söyler bana... Ben hatırlamam bunu... Bunu yapmışım ve tekrar girmişim içeriye. Hafızamda yok bu... Akşamüzerine doğru, acıktık mı, susadık mı ne, ben çıktım dışarıya... Anneme da seslenerek, yavaş yavaş süzülerek, etrafa bakmaya çalıştım. Önce baktım, kapı açık, kapı kırık... Buzluktan birşeyler alıp yedim herhalde... Geldim, anneme söyledim, böyle böyle, kapı kırık... Onların çıktığını hatırlamam... Su içtim herhalde, çıktım, ihtiyaçlarımı karşıladım... Akşam, güneş batımına doğru, bir cıyırtı, bir ses geldi... Değişik bir ses, irkildik gene... Cıy cıy, cıy cıy diye bir gıcırtı...

SORU: Şiroydu?
ŞAFAK NİHAT: Yok... Gizlenerek baktık buna, devam eder, devam eder, nedir bu gıcırtı? Amcam – o da rahmetli oldu şimdi – o da saklanıp kurtulmuş mesela... Adı Kemal Mustafa Can... Ali Osman Can'ın babası yani, amcamdı... Koyunlarına su çekiyor! Kuyudan su çekiyor koyunlarına! Yaşasın dedik, gidelim amcama!... Konuştuk, geldim annemle konuştuk, "Tamam" dedi annem, "git bak bakalım napar da, napacağımıza karar verelim, bu şekilde deliğin içinde duramayık" gibisinden... Neysa ben gizlene gizlene gittim evine – ben 14 yaşında delikanlı... Kapıları açık, her taraf kırık dökük... Ben yavaş yavaş, sürünerek, duvara atıla atıla gidiyordum. Avluya gittik yok, evinde yok, odalarında yok... Samanlıklara bakarık yok, koyun yerlerinde yok!... Ansızdan bir kapı açtım, bir bakarım rahmetlik amcam, elinde bir balta, bekler! Alnından şıpşıpşıp terler akar! Beni görünca, "Aman oğlum! Ne seslenmedin, sen olduğunu! Öldürecektim seni!" dedi... Böyle bir rahatladı, boşaldı ansızdan... Hiç unutmam o halini... Boncuk boncuk terler... Amcam da rahmetlik, kapı gibi bir adamdı yani. Eliyle bir çarpsa bana, herhalde damlara kadar uçardım! O kadar güçlü bir adamdı...
Onlar da evin arka tarafındaki mağaranın içine girmiş, yengem, amcam ve tatile gelen torunu Gökçer Mengü... Saklandılar ve onlar, köyün da altına inen yolun yanında, olan bitenden haberdar... Olayı anlattı bize, ne olduğunu... "Topladılar gene" dedi, "bütün köylüyü, otobüse gidecek diye, hep yoldan geçirdiler ve filanın sesini tanıdım, şuyudu, buyudu" dedi, sesten çıkardı kim olduklarını da o zaman...
Onu görünce biz bu şekilde böyle, güven geldi bize da diyeyim artık... Gelip anneme söyledim... Annem ve kızkardeşim, toplanıp amcamların bulunduğu yere gidiyoruk biz. Onlar daha geniş bir yerde, biz daha sıkışık bir yerde kaldık gibisinden. Onların ağıllarına gittik... Böyle ağıl-ambar türü, eski yapılardı bunlar. Hala durur o yapılar... Oraya gittik...

SORU: Babanız yok ortada...
ŞAFAK NİHAT: Babamız ortada yok, babamızdan haberimiz yok. Biz oraya gidince, Gökçer'le ben – bir yaş fark var aramızda, yeğen işte – biz oraya buraya bakarık... Olayın farkında değilik artık... İşte gizleneceğiz... Fazla ciddiye almamaya başladık, korku geçti... Ne olur, ne eder? Onların bir de radyocuğu var – radyodan da askerin Mağusa'ya gittiğini duyduk... Ertesi gün olur, asker Mağusa'ya gitti, bizde asker yok, nasıl olur bu iş? Neysa, bu arada ertesi günün akşamı babam çıkmış, köyü dolaşıyormuş... "Be Şafak! Solmaz! Hanım! Nerdesiniz? Falanca! Filanca! Nerdesiniz?" diye çağırıyormuş... Kimse yok köyde! Annem duymuş bunu! Annem çıkmış önüne, "Gel" demiş, "saklanırık, biz burdayık!" "Oh!" demiş, rahatlamış o da... Ve tekrar gitti babam yerine, öğreninca biz hayattayık... Girmiş, samanın içine gömülmüş... Bu şekilde yaklaşık altı gün kaldık biz... Altı gün sonra, köye asker geliyor... Caminin yanında... Bakar, köyde kimse yok... Nere gitti bu köylü? Asker havaya ateş açıyor, bol bol ateş açıyor havaya... Nasıl oldu? Babam mı söyledi bana? "Barış Gücü geldi galiba" dedi... Çünkü babamın radyosu da yok... "Bak" dedi, "anten gördüm falanca yerde... Bak, Barış Gücü'ysa, söyle da biz burdayık, bildir bizi" dedi.
Baktık, cip geldi, bulunduğumuz yolun yanından aşağıya geldi... Bizim bulunduğumuz bölgede herkesin avlusunda mandırası vardı, asker hayvanları açıyordu, sağ kalan hayvanlar koştura koştura kaçıyordu... Ben izliyordum olayı, aten... Üzerinde Türk bayrağı... Alnında Türk bayrağı... Koşturdum gittim babama, "Baba!" dedim, "bunlar Türk askeri! Türk bayrağı var!" "Koştursana, gitsene yanlarına!" dedi! Rahmetli babam koşturarak çıktı! "Siz bizim askerimizsiniz!" dedi, capcup öpmeye başladı! Yani... Böylelikle işte kurtulduğumuza inandık, bu olayı atlattığımıza inandık... Babam askerin komutanına "Biz kalamayık burada" dedi, "biz korku içindeyik..." Askeri birliğe götürdü bizi, bir gece kaldık orada...

SORU: Neredeydi o?
ŞAFAK NİHAT: Akova'daydı askeri birlik, Vuda'da... Topçu birlik... Ondan sonra, bir gece kaldıktan sonra, biraz yıkandık ettik çünkü bir hafta yaz günü kan-ter içinde kaldıydık... Müthiş bir kokular içindeydik!
Neysa, tekrar yerimize geldik. Nere gitti bu insanlar?
Ondan sonraki süreçte – ben kendi dünyamda olanları anlatıyorum, belki gerçek küçük nüanslarla farklıdır ama ben yaşadıklarımı anlatıyorum...
Amcam çoban olduğu için, ben çoban yamağı olarak, bütün köyün davarını – amcamın kendi davarı da vardı, bizimkini da kattık içine – topladık, suvarırık, eşekler de salma etrafta... Biz eşeklerin üstünde kovboyculuk oynayarak, amcamın yaveri... Suvarma işi da, eski model dolap kuyuları vardı – hayvanı koşuyorsun, tıktıktıktık döner, su çıkarırdı... Benim görevim buydu... Amcam "Hade" deyinca bana, ben koştururdum dolap kuyusuna, bütün köyün koyunları gelip su içerdi...
Bu süreçte esirdir mesirdir lafı geçiyordu, babam komutanlarla konuşuyor... Güneye bildirilmiş, haber gelmiş, böyle kadın çoluk çocuk esir yok, kayıtlı yok! Nerde bu insanlar?
Amcam – rahmetlik oldu o da şimdi – bulunduğu delikten "Bu taraftan tarama sesi geldi" dedi... "Tarr-tarr-tarr taranırdı" dedi, "acaba vuruldu, öldürüldü?"
Reolarla asker geldi bütün ovaya...

SORU: Reo dediğiniz?
ŞAFAK NİHAT: Reo.. Askeri araçlar var ya... Kamyonlar... Sıralandı böyle beş metre on metre aralıklı... Bütün Dörtyol-Korkuteli-Prasko dediğimiz eski adı, Muttayaga yani Mutluyaka – o bölge üçgenindeki bütün ova arandı askerlerle... Müthiş sayıda asker – ben deyim 500, siz deyin 1000... Kalabalık bir ekip, sıralı, gezildi, arandı... Öyle bir şey yok... Babamın teşhisine göre, kuyunun içinde amcam sesin nereden geldiğini anlamadı... "Bu yannı" dedi, o bölge arandı, yok... Yani köylü bulunamıyor...
Neysa, ikinci harekattan 18 gün sonrayı anlatayım... Köyün ters tarafında, Mandirga dediğimiz bölgede yani Yıldırım dediğimiz yerde...

SORU: Yani Milya...
ŞAFAK NİHAT: Milya... O bölgede otlatıyorken gene hayvanları, gene ben eşeğin üzerinde... Rumların çöp döktükleri bir alan vardı... O çöplüğe biz ara sıra gidiyorduk, Barış Gücü askerlerinin eski pilleri vardı, sıra sıra... Taş atmak için hücreleri vardı... Onlardan aramak amacıyla gittim ben çöplüğe... Çöplüğe gittim, çöplüğün şekli değişik... Piramit... Piramit... Üç-dört tane piramit çöplükte... Çöplükte müthiş bir koku... Bir çürümüşlük kokusu, korkunç bir koku! Yavaş yavaş giderken, ansızdan, bir pijamalı el piramitin dışında... Pijamalı bir el gördüm... İşte bu çocuğun eliydi, Ersoy'un eliydi... Görünce onu, jeton düştü... Dedim "Hah! Bizim köyün insanları burada..." Bir etrafı kolaçan ettim, eşeciği koşturtarak gittim... Amcam gitti, "Amman bizim köylüler burada" dedi, "koş babana haber ver!"
Gittim babama haber verdim, gitti Dörtyol'daki komutanlara... Komutanlar geldi gördü, nöbetçi koydu... Bir gün haber verdiler basına ve ertesi gün açılmaya başlandı, ben haber verdikten sonra...

SORU: Toplu mezar açılırken ordaydınız?
ŞAFAK NİHAT: Açılırken bir süre orada bulundum... Herkes tanınıyordu yani... Ben, çıkarılan köylüleri tek tek tanıyordum, herkes tanınıyordu... Çoğunun başlarında kurşun deliği vardı... Nasıl anlıyorsunuz bunu? Kafatasında saçlarının yarısı düşmüş, yarısı bir tarafa açılmış... Kafatası kalem çapı genişliğinde delik... Artı oralarda epeyi kurşun vardı. Gene gördüğümüz, genç delikanlılar, telle, deste şeklinde bağlanmıştı...

SORU: Nasıl yani?
ŞAFAK NİHAT: Yani arka arkaya... Sırt sırta verilip 6-7 kişi, deste halinde, telle bağlanmış halde çıkarıldı. Yakıldı bunlar... Nereden anladık? Saçları kıvırcık kıvırcık oldu, düz saçlılar, yanık yanık...

SORU: Bazılarının başı kesikti...
ŞAFAK NİHAT: Başı kesik olayı pek anlaşılamazdı çünkü çıkarırken, çürümüşlükten el kopardı, kafa kopardı, ayak kopardı... O, olabilirdi... Bazılarının, yaşlı kadınların özellikle, yüzleri tülbentle kapatılmıştı... Demek ki olayı anladılar – babamın yorumu ve benim da desteklediğim – ve istemediler... Anladılar olayı ve gözlerini kapattılar, kendi başörtüleriyle...
Evet... Artı, gene yalan gerçek bir söylenti dolaşıyordu, kafatası üzerinden saymışlar, bir kafatası fazla çıkmış...

SORU: Bir veya iki...
ŞAFAK NİHAT: Rahmetlik babam bir dediydi...

SORU: Bir Kıbrıslırum...
ŞAFAK NİHAT: Sonradan şeyettik bunu, digger-loader'i olan bir Rum, vermek istememiş digger-loader'ini bu iş için... Onu da almış bu EOKA'cılar, buraya getirmişler, işletmişler, işlettikten sonra vurmuşlar kendini, atmışlar bu şeyin arasına... Yalan-gerçek, bunu da duyduk...

SORU: Ben Dionisis Malas'la röportaj yaptıydım – ona göre önce Piyi'den (Alaniçi) bir digger-loader, yani şiro getirdiler fakat şiro çalışmamış. Gitmişler, Yıldırım (Milya) köyüne, oradaki bir adama "Görevdir gelecen" demişler. Adam bilmeden gitmiş ne olduğunu. Sonra görünce yapması gerektiğini, bırakmış şiroyu ve kaçmış. Şu anda bu adam hayattadır – Malas'ın komşusudur Baf'ta... Makarios'un kurduğu bir tim vardı, EOKA B'cileri izlesin ve yok etsin... O timdeydi Malas, Makarios'un kardeşinin kızıyla evliydi. Ve Aysergi'de çiftliği vardı bu adamın. Malas'ın anlatması, bu olay olmadan bir gece önce, Aysergi'de bir evden iki ceset çıkardılar ve bir yere götürdüler. Bunlardan bir tanesi Makrides diye Lefkonuklu bir adamın oğlu – solcu değillermiş ama EOKA-B'ye karşı olan insanlarmış. Bunun oğlu Andreas, yaralı hastanede yatırmış Maraş'ta ve bu EOKA-B'ciler gidip almışlar onu hastaneden, bu yaralı adamı getirdiler, işkence yaptılar, öldürdüler ve büyük olasılık diyor Malas, Muratağa'ya gömdüler... Bir başka hikaye çıktı – Boğaz'da Kemal'in Yeri var ya? Bu olaydan bir süre sonra bir Türk subay gitmiş oraya elinde fotoğraflarla. Ve demiş ki "Artı iki ceset çıktı – bir tanesi Rum, bir tanesi de yabancı kameramandı..."
Kameraman kim olabilirdi? Onu araştırdım... Bir kısım İngiliz istihbaratçısı, Kanada istihbaratçısı vs. olabilir olasılığı belki... Bunlar keşfettiysa kendini, öldürüp atmış olabilir. Bir kesin, iki da olabilir diye duydum ben...
ŞAFAK NİHAT: Rahmetli babama göre bir kafa fazla çıktı...

SORU: Belki şirocu da olabilir... Belki da gidip başka bir şirocu almışlardır başka bir köyden...Belli değil orası...
ŞAFAK NİHAT: Olabilir...

SORU: Ondan sonra nasıl başedebildiniz bu travmayla?
ŞAFAK NİHAT: İşte diyorum size... Önceki ortalamam 8.4 idi... Ve ben farkında değilim yani, mutlaka bir deperesyon olayı vardır... Bir sonraki yıl notum 6.7'lere düştü... Benim farkettiğim bu.... Bu olayları mezarları başında izlerken, o kadar etkilendim ki, gözümden yaş damlamadı hiç... Yani ogün bugündür pek ağlayamam... Yani, ne bileyim, acıma hissim çok değişiktir. Ne bileyim... Bir insanı mesela en basiti bıçakla parçalayabilirim, hiç gözümden yaş gelmez ve soğukkanlılıkla yapabilirim bunu. Öyle bir acımasız... İkrah etme olayım yoktur... Bu kadar kokuyu duydum... Yabancı basın mensupları maskeyle gezerdi, ben çıplak burunla kokular arasında gezebilirdim yani... Herhangi bir kokudan aman tiksindim falan yok yani... Kokuyu alırım, çok güzel koku alırım fakat ikrahlığım yoktur... Mesela okulda afeden çocuklar kusar, başka öğretmenler aman midem bulanır der, bende hiç öyle bir şey yok. Ben rahatlıkla temizleyebilirim...

SORU: Ölümün kokusunu aldın...
ŞAFAK NİHAT: Yani ha... Çok kötü bir koku ve görüntüydü...

SORU: Bir da hep arkadaşlarınızdı, aynı sınıftaydınız...
ŞAFAK NİHAT: Yani... Arkadaşlarımı tanıdım, komşularımı tanıdım, insanları tanıdım... Şöyle bir olaya da şahit oldum: Eşinin yüzünü almak isteyen bir adam, elinde bir çubukla eşinin yüzüğünü almak isterken, ben da ona şahit oldum. Çıkarmaya çalıştı yüzüğünü çürümüş bedenden – parmak koptu, kemik koptu... Başka bir çubukla, o kemiği bastırdı, yüzüğü yine aldı. Bir kağıda sarıp, mendile sarıp cebine koydu. Yani bunu da gördüm ve başka biçim oldum... Anlatılmaz duygular... Yani... Aslında iyi bile ayakta durduk, etkileri olmuştur mutlaka... Tony Angostiniotis gösterim yapatı Atatürk Kültür Merkezi'nde, bizi da çekti, konuşturdu... Sonrası bir İstanbullu bayan, nerden bulunduysa geldi, birşeyler konuştu... "Bayağı etilenmiş olmanız lazım, herhalde" dedi, "psikolojik bir tedavi aldınız" dedi "bu olaydan sonra..."
Dedik "Maalesef alamadık, öyle bir imkan bulamadık..."
Demek ki böyle bir travma yaşadık, farkında değilik yani... Etkileri olmuştur mutlaka...

SORU: Sonra nereden öğretmen olmaya karar verdiniz? Hep öyle hayalinizde bir şeydi yoksa? Bu olaylardan sonra mı? Yoksa, tesadüf müdür?
ŞAFAK NİHAT: Tesadüf değil... Herhalde öğretmenimiz etkilediydi bizi... Ahmet öğretmenimizden dolayı...

SORU: Ve bir da gidersiniz siz Muratağa'ya...
ŞAFAK NİHAT: Alıştık birlikte...

SORU: Yani terketmediniz orayı...
ŞAFAK NİHAT: Yooo.... Kesinlikle... Kesinlikle... Birçoğu terketti... Köyümüze sahip çıktık. Hala daha oradayık. Orada yaşamasak bile haftada birkaç defa giderim... Belki de onun için bu travma olayını atlatabildik. Terkedeydik daha korkularla yaşamış olacaktık. Ama terketmedik... Olayın içinde yaşadığımız için, ne geçtiğini neredeyse birebir yaşadığımız için, belki ondan dolayı korkular, şüpheler konusunda aşırı bir psikolojik sarsıntı olmadı. Herhalde diyorum ben çünkü mutlaka olmuştur, olması da lazım... Sonradan olaya baktığımda, bu not düşüşüyle demek ki bir etkilenme, bir sarsıntı yaşadım, yaşamam lazım...
Atılgan bir çocuktum ben, bu olaydan önce. Ondan sonra bir suskunluk dönemi geçirdim ve neredeysa röportajın başında çekingen tavrım, belki da bundan kaynaklanır...

SORU: Ama haklısınız, çünkü kolay değil... Aynı şeyleri tekrar yaşarsınız...
ŞAFAK NİHAT: Etkilenirim... Demek ki hala daha etkilenirim...

SORU: Ben bu toplu ilkokul resmini güneydeki Meclis'e götürdüm, Kutsu diye bir milletvekili var Piyi köyünden (Alaniçi) – "Senin köyündendir katiller, buyur al, yardım et bize bulalım, ne oldu tam" dedim...
ŞAFAK NİHAT: Okudum o yazıyı...

SORU: Onun üzerine işte Faize Özdemirciler, bu çocuklardan biri yaşar, adı da Şafak'tır diye aradı beni... Hiç bilmiyordum...
ŞAFAK NİHAT: Sizin bu konu üzerindeki çalışmanız Tony'ninkine benzer mi? Onun düşüncesi şöyleydi: İki toplumun anlaşabilmesi için, bu yapılanların itiraf edilmesi gerekir... Çünkü bunu "Türk toplumu yaptı" veya "Bunu Rumlar yaptı" diye bilirik biz... O diyor "Rumlar bunu bilmez... Biz yapmadık, haberimiz yok bunlardan, söyleyince bize şoke olduk" diyor... "Topluma maledilmesin, yapanlar kimdir, çıksın meydana, hesap versin" diyor... "Ondan hesap sorulsun..." diyor. O toplumdan da, bu toplumdan da kimsa, çıksın hesap versin diyor, ondan sonra başlasın barışma süreci iki toplum arasında diyor...

SORU: Bu yapılmazsa mümkün değildir ama iki toplumun sivil toplum örgütlerinin, liderliklerinin anlaşması lazım, ne yapacağız bunları biz? Bu tartışılmıyor. Şu anda böyle bir süreç yok! Güney Afrika'da mesela benzer şeyler yaşandı. Güney Afrika'da dendi ki "Ey katiller! Gelin, itiraf edin, ne yaptınız! Eğer gelip da yazılı, toplumun önünde, kendi kendinizi deşifre edersanız ve yazılı itiraf edersanız, affedeceyik sizi. Ortaya çıkmazsanız eğer ve hakkınızda birileri tanıklık edersa, hapse gideceksiniz!" Böyle bir süreç... Bu, Güney Afrika için uygundu. Burda ne yapacaklar? Burada ben ya da sen karar veremeyik – toplumların tartışması lazım ama tartışılmıyor. Ne tartışılıyor şu anda? Ne için dava açılıyor? Mal için! Mal davaları açılıyor, insanları tartışan yok... Bunlar yalnızca birer rakam...
ŞAFAK NİHAT: Sünger çekiliyor...

SORU: Kayıplar birer rakamcıktır? Nedir yani bunlar?
ŞAFAK NİHAT: Sünger çekiliyor bunların üzerine, tamam, kapansın deniyor... "Kinimiz yok, biz yaşarık, mal şeyine düşelim" tartışması yapılıyor. Örnek verdiğiniz gibi, bunun da bir şekilde kapanması lazım... Yani, o mantıklı bir şey. Daha iyisi bulunursa, tartışarak, daha iyisini bulalım...

SORU: Ama konuşsun insanlar ve önersinler...Ancak Muratağa ve Palekitre'nin (Balıkesir) özelliği var diğerlerinden ayrılan. Kadınlar ve çocuklardır kurban... İşte Çatoz'da Rumlar'ı esir aldıydılar ve komutan dediydi öldürün bunları falan... O başka bir şey. O da kabul edilemez çünkü savaş esiridir. Ama bu başka bir şey...
ŞAFAK NİHAT: Soykırım olayına girer bu...

SORU: Bu, direk katliam yani...
ŞAFAK NİHAT: Balıkesir'deki da (Palekitre) benzer mesela. Çünkü savaşla ilgisi olmayan masum insanlar onlar. Ellerini kaldırır, durur... Kadın, hiç savaşma şeyi yok, çocuğun hiçbirşeyi yok...

SORU: Orada da birkaç aylık çocukları öldürdüler Palekitre'de... Ve bizim insanımız yaptı yani! Türk askeri falan değil yani! Kıbrıslıtürkler yaptı! Ve üç kişi!...
ŞAFAK NİHAT: Ben da bilmezdim onu! Okuyunca öğrendim, deştim biraz... Görmüşler bazıları da öyle birşeyler olduğunu, öyle resimler olduğunu ortada görmüşler, ondan sonra kaybolmuşlar... Öyle birşeyler...

SORU: Bir da ailelerin de söylemesi lazım, ne isterler, ne yapılması lazım. Ama bu tartışmayı, iki toplumun da yapması lazım... Rumca gazetelerde yazdığımda şok geçirdiydi insanlar... Etkilendi çok insanlar çünkü gizleniyor kendilerinden...
ŞAFAK NİHAT: Bilmezlermiş... Tony'yle da konuştuk, "Bilmeyik biz bunları" diyor... "Yaptım diye afaroz ettiler beni!" diyor. Attılar kendini neredeysa Aysergi'ye (Yeni Boğaziçi)! Orada kalırdı...

SORU: Benim sormadığım, sizin söylemek istediğiniz bir şey var mıdır?
ŞAFAK NİHAT: Herşeye rağmen, bir Kıbrıslıtürk olarak diyorum ki, kinci değilik... Onlar bunları katletti, biz da onları katledelim, onlar canavardır, çağdışı insanlardır... Bunu diyemiyoruk... Bugün oldu, diyemiyoruk... Demek ki savaşın getirdiği bir olgu olarak görüyorum bunu... Soykırım kadar hükmedecek bir şey, affedilecek bir şey değil – 18 aylık çocukların katledilmesi... Buna rağmen, gene de katil gözüyle bakmıyorum ben karşı topluma... Münferit kişiler... Aşırı uçların yaptığı olaylar... EOKA'cılar diye lanse edildi bize mesela, aşırı milliyetçiler... Akritas Planı'nı uygulamak isteyen kesim... Azınlıktır ama işte fırsatını bulunca, iki toplum arasındaki gerginlikte fırsatını bulunca, emellerini gerçekleştirmeye çalışır ve o topluma malederik biz da bunu, o toplumun içinden çıktığı için... Dediğiniz gibi, yargılanma da olmayınca bir konsensusa ulaşılıp, bu konuların kapatılması için veya suçluysa suçluların yargılanması için da bir şey da olmayınca...

(Bu röportaj YENİDÜZEN gazetesinde, "Kıbrıs: Anlatılmamış Öyküler" yazı dizisinde 9-16 Ocak 2007 tarihlerinde yayımlanmıştır – Sevgül Uludağ.)